آب شيرين کن ها و تجمع صنايع بزرگ در حاشيه خليج فارس- مرضيه درخشان؛ لاله عباسپور دواسی-گروه بین المللی عطران

امروزه تأمين آب شيرين کافي يکي از نيازهاي اساسي حيات انسان و صنايع مختلف است.
با توجه به رشد جمعيت جهان و محدوديت ذخاير آب شيرين جهان، نمک زدايي ارزانتر و سريع تر از آب دريا، به منظور تأمين انواع مصارف آب، اهميت روز افزوني پيدا کرده است. آب شیرین کن
شيرين سازي آب صنعتی، کشاورزی و شرب به کمک روش هاي مختلف در سطح دنيا متناسب با کميت و کيفيت آب مورد نياز انجام مي شود.
 آب تمیز، ایمن و کافی برای زنده ماندن همه ارگانیسم­های زنده و در حال کار بودن هموار اکوسیستم، جوامع و اقتصاد حیاتی است. (اردشيری.س و همکاران. 1395)
محدوديت وجود منابع آبی در ايران باعث شده است تا شکل­گيری مناطق اقتصادی و توسعه صنايع آب­بر در نزديکی و حاشيه خليج فارس شکل گيرد.
سواحل ایرانی دریای عمان یکی از گرمترین نقاط با اقلیمی خشک و میانگین بارش سالیانه کمتر از 100 میلیمتر است. Gorjian.sh )، 2015)
وجود اين تاسيسات با نياز آبی بالا به منظور خنک کاری تاسيسات و استفاده از آب شيرين و بخار آب در قسمت های مختلف لزوم ايجاد برداشت از دريا را ناگزير نموده است.
البته به دنبال شکل گيری تاسيسات، مناطق مسکونی، اداری مرتبط و فضای سبز ايجاد می­گردد.
در اين مقاله با بررسی وضعيت روش­های نمکزدايي مطلوب در منطقه مورد نظر به صورت کتابخانه­ای و مقايسه ی با ساير کشور­ها، روش­های مناسبی برای تاسيسات در حال مطالعه و اجرا و تاسيسات در حال بهره برداری با اثرات زيست محيطی کمتر ارائه می­گردد.
کلمات کليدي: آب شيرين­ کن، خليج فارس، زيست محيطی، اثرات زيست محيطی، بهينه ­سازی.
 روش کار:

• • مقدمه

رشد روزافزون جمعیت و استفاده بی­رویه از منابع آبی، بشر را به یافتن منابع جدید آب شیرین سوق داده است.
قرارگيری ايران در منطقه خشک و نيمه خشک از يک طرف و برداشت بی­رويه مصارف کشاورزی از منابع آبی معارف در کشور باعث شده است تا ايران نيز جهت تامين مصارف خود به دريا  روی آورد.

نمک زدايي
با پیشرفت فن­آوری، در سال­های اخیر تکنولوژی تولید آب شیرین از دریا به حدی بالغ شده است که برای شهرهای قرار گرفته در جوار دریا، نگرانی از بحران کم آبی تا حد بسیار زیادی مرتفع گشته است.
در حال حاضر منبع اصلی تامین آب در ایران نیز بارش سالیانه است. نمک زدايي بارش سالیانه کشور 413 میلیارد متر مکعب می­باشد.

نمک زدايي
اما این میزان به طور قابل توجهی در سراسر کشور متفاوت است به طوری­که در بخش­های مرکزی در محدوده کمتر از 50 میلیمتر و در سواحل دریای خزر به 1000 میلیمتر می­رسد، بیشتر بخش­های کشور نیز بارشی کمتر از 100 میلیمتر را در سال دریافت می­کنند.
میانگین بارش سالیانه ایران 250 میلیمتر در سال می­باشد که کمتر از یک سوم میانگین جهانی) 831 میلی­متر در سال ( و نزدیک به یک سوم میانگین بارش در آسیا 732  (میلیمتر در سال) است.
نزدیک به 30 درصد کل بارش کشور به شکل برف و مابقی آن به شکل باران و سایر اشکال بارش است.
رژیم بارشی ایران توام با نوسانات غیر قابل پیش­بینی در مناطق مختلف است که به دلیل ویژگی­های مختلف محلی نظیر ارتفاع و دوری و نزدیکی به دریاست.
در دهه­های اخیر، تغییرات آب و هوایی با ایجاد اثرات منفی بر منابع آب کشور منجر به سیلاب­ها و خشکسالی­های پیاپی گردیده و مشکلات زیادی در مدیریت منابع آب را سبب شده است. Gorjian.sh )، 2015)
1-2- وضعيت آبی
به دلیل وجود مناطق بسیاری در کشور همچون سواحل جنوبی  ایران که دسترسی به آب شیرین و سالم مورد نیاز در آنها به سهولت امکان­پذیر نیست، لزوم تحقیق و سرمایه­گذاری برای بررسی روش­های متفاوت شیرین­سازی آب­های شور احساس می­شود. در نگاه نخست استفاده از آب شیرین­کن­ها بسیار مطلوب به نظر می­رسند.
البته در مواقعی حجم آب استحصال شده از آنها کم باشد همانگونه است، اما در مواقعی که حجم آب استحصالی زیاد باشد هزینه ­های مالی و مسائل اجرایی، در تامین زمین، احداث سازه، تامین و نصب تاسیسات جانبی )
مانند آبگیر، خطوط انتقال و سیستم دفع پساب) را دارا می­باشد. جنبه دیگر این نوع آب شیرین­کن­ها اثرات مخرب زیست محیطی در اطراف محل دفع پساب حاصل از فعالیت آب شیرین­کن می­باشد. نمک زدايي از جمله این تاثیرات می­توان به خطرات حاصل از افزایش شوری برای ماهیان و سایر جانوران ساکن در محیط دریا که می­توانند موجب از بین رفتن و یا فرار آنها از منطقه گردد.
خطر دیگر تخریب بافت گیاهی منطقه با برهم زدن خصوصیات شیمیایی و میزان شوری و حرارت آب دریا است.
خطر دیگر که حتی زندگی انسان­های ساکن در مناطق مجاور دریا را مورد تهدید قرار می­دهد، شور شدن منابع آب زير زمينی به دليل افزايش شوری آب دريا است.
هرچند گفته می شود آبشيرين­کن­ها باعث شوری خليج فارس می­شود ولی طبق مقاله ای منتشر شده در ژورنال Ocean Science سالانه حدود 478 تریلیون لیتر آب، به دلیل تابش نور خورشید از خلیج فارس تبخیر می شود (لینک: http://www.ocean-sci.net/2/27/2006/os-2-27-2006.pdf ). ب
ا توجه به این که مجموع ظرفیت شیرین­ سازی تمام کشورهای حاشیه خلیج فارس حتی به نیم درصد از میزان تبخیر شده هم نمی رسد.
یعنی میزان آبی که در خلیج فارس در اثر تابش مستقیم نور خورشید بخار شده و به رطوبت و ابر باران زا تبدیل می­شود به مراتب بیشتر از آبی است که توسط کارخانه های آب شیرین­کن استحصال می­شود.
ولی تاثير آن در محدوده نزديک تاسيسات قابل توجه است.
همچنين در مقاله­ی اخیر ژورنال معتبر Marine Pollution Bulletin ، تاثیر عوامل مختلف، من جمله استحصال آب شیرین از خلیج فارس بر شوری این خلیج تا سال 2080 بررسی شده است. (لینک: http://dx.doi.org/10.1016/j.marpolbul.2015.10.032 )
با توجه به شبیه­ سازی­ های کامپیوتری، احتمالات مختلفی در این مقاله در نظر گرفته شده است و نتایج به دست آمده به صورت جداگانه ارائه گشته­اند.
در نهایت، نتیجه گرفته می­شود که در بهترین حالت، هیچ گونه تفاوتی در شوری آب به وجود نخواهد آمد، و در بدترین حالت (که بسیار غیر محتمل است) میزان شوری آب کمتر از 3 درصد افزایش می یابد.

نمک زدايي
لازم به ذکر است که بدترین حالت در نظر گرفته شده، در اثر گرم شدن کره­ی زمین به دلیل گازهای گلخانه­ای می­باشد، و حاصل فعالیت­های نمک زدايي سوء کارخانه های آب شیرین­کن نیست.
همچنین این مقاله نتیجه ­گیری می­کند که حتی در بدترین حالت هم، سواحل کشور ایران دچار مشکلی از این بابت نخواهند شد. “The Iranian coastline… showed very limited response to the applied scenarios”
بنابراين می­توان گفت آنچه از اهميت ويژه ای برخوردار است؛ موضوع اثرات زيست محيطی در نزديکی تاسيسات می­باشد. در فاصله بسیار نزدیک به کارخانه شیرین­سازی آب، شوری دریا کمی افزایش می­یابد.
ولی در صورتی که طراحی و بهره­برداری اصولی صورت گیرد، پدیده­هایی مانند امواج و جزر و مد دریا، این شوری را به حالت اولیه باز می گردانند.
1-3- آبشيرين کن ها در ساحل خليج فارس:
در ايران  با توجه به نرخ بالاي رشد جمعيت پيش بيني مي­شود در حاشيه خليج فارس و درياي عمان که بهره­برداري از آب دريا به دليل عدم دسترسي و عدم استفاده از منابع سنتي و قابل اعتماد، بيش از پيش مورد توجه قرار گرفته است.

نمک زدايي
از اين رو انتخاب بهترين روش آب شيرين­ کني براي کاهش هزينه­ ها و تأمين آب کافي، امري اجتناب ناپذير است. (Mezher و همکاران، 2011) طبق تعريف سازمان جهاني آب، به تمامي فرآيندهاي مربوط به حذف نمک محلول از آب و تهيه آب آشاميدني از آب شور (با TDS يا شوری 3.5% يا 35000 ميلي گرم در ليتر(  يا آب لب شور (با TDS يا شوری 20000 تا 30000 ميلي گرم در ليتر) را نمک­زدايي گويند.

نمک زدايي
نمک­زدايي به عنوان راه حلي جدي براي حل مشکل کم آبي در مناطق ساحلي مطرح است. روزانه بيش از 59.9 ميليون متر مکعب آب نمک زدايي شده در 14451 سايت موجود در سرتاسر جهان توليد مي­شود. اکثر کشورهاي منطقه خاورميانه و حوزه خليج فارس (همچون امارات متحده عربي، کويت و عربستان سعودی) به دليل منابع محدود آب شيرين و البته دسترسي به انرژي ارزان قيمت، در اين زمينه پيشتاز هستند.

نمک زدايي

فن­آوري­هاي نمک­زدايي در سال­هاي اخير رشد و توسعه چشم­گيري داشته­اند و هم اکنون، نمک زدايي از آب شور درياها به عنوان يک روش مهم جهاني براي تأمين مصارف آب جوامع بزرگ و صنايع در آينده مطرح شده  است.

در ايران روزانه 85.894   متر مکعب آب نمک­زدايي شده به روش اسمز معکوس، 51.270 مترمکعب به روش تقطير چند مرحله اي MED ، و 67.069  متر مکعب به روش تبخير آني  MSFتوليد مي شود که عمدتا در منطقه جنوبي کشور و خليج فارس متمرکز هستند. (غريبي ح. ر، علي ق. ا. 1391)
روش­هاي مختلف شيرين سازي آب شور موجود در سطح دنيا متفاوت بوده و ظرفيت آب شيرين و انرژي مصرفي در هر يک از روش­ها متفاوت مي­باشد.
از ديدگاه تئوري تمامي فرآيندهاي شوري­زدايي به حداقلي از انرژي نياز دارند تا بتوانند آب را تصفيه نمايند .ناکارآمدي يک روش زماني مشخص مي­گردد نمک زدايي که بخواهيم انرژي يا ماده را از جايي به جاي ديگر انتقال دهيم و يا از حالتي به حالت ديگر تبديل نماييم.
شيرين­سازي آب شور به کمک روش­هاي مختلف در سطح دنيا متناسب با کميت و کيفيت آب مورد نياز انجام مي­شود. عمده ­ترين روش­هاي نمک­زدايي شامل روش غشايي اسمز معکوس (RO) تقطير چند مرحله­اي(MED) و  روش تقطير با متراکم سازي بخار (VCD) روش­هاي حرارتي تبخير آني چند مرحله­اي، (MSF)،  تبادل يوني (IX) مي­باشند و هر کدام با توجه به شرايط  منطقه­اي و نياز، بکارگيري مي­شوند و  داراي مزايا و معايبي هستند.

نمک زدايي
راندمان پايين در اين مرحله به افزايش مصارف انرژي منجر مي­شود که موجب افزايش هزينه شوري­زدايي مي­شود. هم اکنون در سطح دنيا از روش­هاي مختلفي مثل روش غشايي اسمز معکوس(RO) تقطير چند مرحله­اي(MED) و روش هاي حرارتي تبخير آني (MSF) به عنوان عمده­ترين فرآيند­ها براي شيرين­سازي آب­هاي شور استفاده مي­شود.

نمک زدايي
در روش­هاي حرارتي از گرم کردن آب جهت توليد بخار استفاده مي­گردد. در فرآيندهاي غشايي با استفاده از نيروي ويژه فشاري ناخالصي­هاي آب جدا مي­شوند.
يکي از مهمترين مسائل مرتبط با اين تکنولوژي­ها، هزينه­هاي آن مي­باشند که در بعضي مواقع آن را به يک روش ناکارآمد تبديل مي­کنند.

نمک زدايي
هزينه­ هاي اين فرآيندها شامل هزينه سرمايه­گذاري اوليه، هزينه راه اندازي و نيز هزينه نگهداري سيستم در طول عمر مفيد دستگاه مي­باشند(منتظری و همکاران، 1391).
هزينه آب توليد شده يکي از مهمترين عوامل مؤثر در انتخاب روش است که وابسته به کيفيت آب ورودي، نوع فن­آوري، ظرفيت کارخانه، تأمين و مصرف انرژي منجر به افزايش هزينه­ هاي نمک­زدايي و در نتيجه بعضاً غيراقتصادي شدن روش مي­شوند.

نمک زدايي
ويژگي­هاي محل احداث کارخانه، هزينه انتقال آب از منبع به محل تصفيه­خانه، نحوه توزيع آب تصفيه شده و دفع پسماند توليد شده، متفاوت بوده و اين عوامل در انتخاب روش­هاي مذکور و مقايسه آن­ها با يکديگر بسيار تأثير­گذار مي­باشند. (صفايي و معصوم بيگی. 1393)
از يک ديدگاه روش های توليد آب شيرين به دو گروه اصلی تقسيم می شود:

• فرآیندهایی که درآنها تغییر فاز صورت می­گیرد:

 Multi effect distillation (MED)
 Multi stage flash distillation (MSF)
 Vapor compression distillation (VCD)

• فرآیندهایی که درآنها شیرین­سازي آب بدون تغییر فاز انجام می­پذیرد:

 Reverse osmosis (RO)
 Electro dialysis (ED)
کارایی هرکدام از این فرآیندها بستگی به غلظت نمک درآب تغذیه و همچنین ارزش هزینه آب دارد (ميرزا خانی سياهکلرودی. م، 1391).
هرچند بر اساس شکل 1 و 2 و طبق تحقيقات انجام شده به ترتيب در سال های 2011 و 2014 ميزان استفاده از روش­های مختلف در دنيا ثابت نبوده است
ولی در حال حاضر در استان بوشهر و در نواحی ساحلی خليج فارس عمدتا از دو روش RO و MED به منظور نمک­زدايي و شيرين سازی آب استفاده می شود.
شکل 1- درصد توليد آب نمک زدايي شده دنيا از فرايندهای مختلف در سال 2011
 شکل 2- درصد توليد آب نمک زدايي شده دنيا از فرايندهای مختلف در سال  2014(AlMarzooqi و همکاران 2014)
 1-4- نحوه پراکندگی آب شیرین کن­ ها در جهان
کشورهای خاورمیانه بزرگترین صنعت آب شیرین­ کن در جهان با ظرفیت 54 درصد، پس ازآن آمریکا با  23درصد و اروپا 10 درصد و آفریقا با 5 درصد به ترتیب در رده­های بعدی قرار دارند.
امارات عربی با 35 درصد، عربستان صعودی با 24 درصد نمک زدايي، کویت با 14 درصد، قطر 8 درصد، عمان 14 درصد و بحرین با 5 درصد بیشترین تولیدکننده آب شیرین در بین کشورهای حوزه خلیج فارس می­باشند.
بیش از 120 کشور در سرتاسر جهان از آب شیرین­کن­ ها استفاده می­کنند، که بیش از 15000 واحد تصفیه آب با ظرفیتی در حدود 35000 مترمکعب در روز را ایجاد کرده اند(Shahabi و همکاران ، 2015)

نمک زدايي
درشکل 3و 4 نحوه پراکندگی آب شیرین کن ها در جهان و حوزه خلیج فارس نشان داده شده است.
شکل3- پراکندگی آبشيرين کن ها در جهان(Lattemann  و  Höpner ، 2014)
 شکل4- پراکندگی آیشيرين کن ها در کشورهای حوضه خليج فارس(Lattemann  و  Höpner ، 2008)
عرضه و تقاضای آب به خصوص مدیریت مصرف آب و در شرایطی که در بخش­های مختلف مصرف آب، به عنوان یک کالای اقتصادی محسوب نمی­شود، نمی­تواند یک راه حل پایدار مشکل آب تلقی شود. بطور کلی برخی مزایای و معایب شیرین­سازی آب دریا در جدول شماره يک آمده است. (قزل سوفلو، 1395)
جدول شماره 1- مزايا و معايب شيرين سازی

روند تغييرات سريع در ايجاد آبشيرين­کن­ها و افزايش تقاضا از شرکت­های بزرگ جهت نمک­زدايي و شيرين­سازی در شرکت آب منطقه­ای بوشهر به خصوص در دو سال اخير نشان می­دهد محدوديت­های منابع آب مصرف­کنندگان صنعتی را به سمت استفاده از آب دريا تشويق نموده است.
در اين بين با در نظر گرفتن الزامات زيست محيطی می­توان توسعه پايدار را ايجاد نمود. به همين منظور می­بايست نظارت شديدی بر روی پساب خروجی از آبشيرين­کن­ها در نظر گرفت.
1-5- خواص شورآبه
آب با شوري زياد (يا كنسانتره يا شورآبه) و آب تصفيه شده، محصولات واحدهاي نمك­زدايي هستند. شورآبه جرياني غليظ است كه غلظت  TDS در آن بيش از 36000 ميلي­گرم در ليتر مي باشد تخليه شورابه، محيط زيست نمک زدايي و زيست بوم اقيانوس­ها را تحت تاثير قرار مي­دهد.
ميزان خطرات و اثرات ناشي از شورآبه عمدتاً به دما، TDS و چگالي آن بستگي دارد. عموماً هرچه دماي شورآبه به دماي محيط نزديكتر، دانسيته آن كمتر و TDS  آن كمتر باشد،
تاثيرات ناشي از آن كمتر خواهد بود. اگر چگالي شورآبه بالا باشد، به سمت قعر دريا فرو رفته و زندگي موجودات كف دريا را دچار مخاطره خواهد كرد اما اگر چگالي آن كمتر باشد، روي سطح شناور شده و آسيب آن كمتر خواهد بود.
نرخ بازيابي، كه به صورت نسبت آب توليدي به آب هرچه نرخ خوراك تعريف مي شود، نيز بر مقدار TDS مؤثر است، هرچه نرخ بازيابي بيشتر باشد نمک زدايي مقدار TDS در شورآبه بيشتر خواهد بود.
البته، شورآبه منحصراً شامل نمك­ها نيست، از طرف ديگر شامل مواد شيميايي مورد استفاده به منظور پيش تصفيه و پساتصفيه نيز مي باشد (Younos، 2005)
برخي از اين مواد شيميايي سمي بوده در حالي كه برخي ديگر سميت بسيار كمي دارند.

نمک زدايي

• نتيجه گيری و پيشنهادات:

هر چند استفاده از آب دريا دغدغه محدوديت های منابع آبی را برای مصارف مختلف کم رنگ می کند و به توسعه اقتصاد در کشور و رونق صنعت کمک شايانی می­نمايد
ولی واقعيت غير قابل انکار تاثير نقطه­ای وجود اين آبشيرين­کن ها بر طبيعت منحصر به فرد خليج فارس و زندگی اجتماعی گونه­های گياهی و جانوری و در دراز مدت جامعه انسانی می­باشد.
پیشنهادات زیر به صورت کلی و برای اجرا در سطح کلان جامعه برای مواجهه با مسئله کم آبی در کشور ارائه می­شود:
1- تدوین و اجرای سند آمایش سرزمینی کشور و باز توزیع استقرار برخی فعالیت­های پرآب طلب، نظیر صنایع فلزی و فولاد در نوار ساحلی شمال و جنوب کشور نمک زدايي و هدایت سرریز جمعیتی به مناطق ساحلی با تقویت مناطق آزاد در مجاورت آن و ایجاد ابرشهرهای صنعتی و تولیدی.
2- توجه علمی و عملی به مدیریت مصرف آب با افزایش بهره­وری در بخش­های مختلف مصرف آن به خصوص آب کشاورزی، با پیگیری مفهوم  “تولید بیشتر با  آب کمتر”، و توسعه کشت در محیط­های کنترل شده نظیر گلخانه­ ها.
3- اعتنای جدی به “اقتصاد آب” و حرکت در جهت حذف یارانه آب و بازیابی کامل تعرفه و عرضه آب به قیمت تمام شده، در بخشهای مختلف مصرف آن، در طول قانون برنامه ششم توسعه کشور.

• تلاش جدی در جهت استقرار “مدیریت بهم پیوسته منابع آب” به عنوان یگانه راه حل مدیریت آب کشور با ساختارسازی، وضع قوانین و آموزش چند سطحی با مشارکت همه ذ ینفعان و ذیمدخلان.

اما در مقياس کوچکتر و به منظور کاهش اثرات زیست محیطی سامانه­های آبشیرینکن و بهره­ وری هرچه بیشتر از آنها روش­های مختلفی به کار گرفته ­شده است که این روش­ها را میتوان به طور خلاصه به دو بخش کلی تقسیم نمود:

• روش­های پیشگیری
• روش­های عکس­العملی

روش­های پیشگیری: روش­هایی هستند که قبل از احداث تأسیسات آب شیرین کن برای کاهش آثار سوء ناشی از احداث تأسیسات به کار گرفته می­شود؛ که این روش­ها به اختصار عبارت­اند از:
ü احداث و تقویت سازمان­های بررسی کننده پدیده­ های زیست­ محیطی و حفاظت خاك و الزام به دريافت تاييديه اين مراکز قبل از شروع هرگونه عمليات اجرايي
ü ایجاد حوضچه ­های آرامش در محل تخلیه پساب­ها برای کاهش حجم رسوباتی که وارد دریا می­شوند.
ü استفاده از تکنیک­های طراحی و عملکرد مناسب برای کاهش آسیب­ها به محیط زیست
ü طراحی و ساختن مدخل­های ورودی که به صورت سطحی آبگیری می­کنند، برای کاهش ورود آبزیان به
درون تأسیسات و يا در حد امکان برداشت غير مستقيم از آب دريا به کمک حفر چاهک های ساحلی

نمک زدايي
ü احداث تأسیسات آبشیرینکن در مناطقی که کمترین آسیب را به محیط زیست برسانند.

• بردن لوله خروجی پساب تا عمق قابل قبول از ساحل به منظور کاهش آسيب به زيست بوم­های منطقه

روشهای عکس ­العملی: این روش­ها شامل اقداماتی می­باشد، که در حین بهره­برداری از تأسیسات صورت می­گیرد
که برخی از آنها عبارت­اند از:
ü تغییرات در مشخصات فیزیکی سیستم آب شیرین کن در قسمتهایی که آثار مخربتری دارند که مستلزم تغییرات فیزیکی در تأسیسات و یا پروسه­های آب شیرین کن می­باشد.
ü مخلوط کردن پسابها با آب دریا قبل از تخلیه به­ منظور کاهش اختلاف زیاد بین میزان شوری و حرارت پساب­ ها و آب دریاها در محل تخلیه.
ü بررسی پسابها و تعدیل آن به­منظور کم کردن و جداسازی مواد شیمیایی مضر موجود در آنها
ü احداث سیستمهای پخش­کننده در محل خروجی­ها برای پخش یکنواخت پساب­ها
ü محدود کردن نفوذ مواد شیمیایی که در پروسه­های مختلف مانند مراحل پیش تصفیه یا برای تمیز کردن قسمتهای مختلف تأسیسات مورداستفاده قرار می­گیرد

• استفاده از برج های خنک کننده همراه با فن به منظور کاهش دمای آب خروجی (Younos، 2005)

منابع
1-سعید اردشیری س.،  رنجبر وکیل آبادی د .،  ابراهیم زاده ف،. 1395. “مسئله زیست محیطی آبشیرینکن ها و بهینه سازی کارخانه های آبشیرینکن با حداقل اثرات بر محیطزیست”اولين کنفرانس دو سالانه نفت، گاز و پتروشيمی انرژی و محيط زيست.
2- صفايي م؛ معصوم بيکی، ح. 1393. ” روش های تصفيه و نمک زدايي آب شور”  فصل نامه علمی  آموزشی دفتر توسعه آموزش دانشکده بهداشت سال سيزدهم شماره 74 شماره صفحات 14-28
3-غريبي ح. ر، علي ق. ا 1391 “دستاوردهاي نوين در کاهش اثرات زيست محيطي فيزيکي شيميايي- پروژه هاي نمک زدايي از آب دريا.” چکيده مقالات اولين کارگاه بين المللي و همايش تخصصي نمک زدايي آب هاي شور،لب شور و تصفيه پساب
4-قزسوفلو ع. ع . 1395 “بررسی برخی ابعاد فنی و اقتصاد شيرين سازی آب از دريا و اتنقال آن ببه مناطق مرکزی” نشريه آب توسعه پايدار سال سوم شماره 1
5-منتظري م، بناکار ا، قباديان ب،1391.”همتيان ر. بررسي فاکتورهاي مختلف بر هزينه نمک زدايي”. چکيده مقالات اولين کارگاه بين المللي و همايش تخصصي نمک زدايي آب هاي شور،لب شور و تصفيه پساب،
6-ميرزاخانی سياهکلرودی م . 1391. پايان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه خواجه نصير طوسی
7-AlMarzooqi, F.A., et al.,(2014) Application of Capacitive Deionisation in water desalination: A review. Desalination, 342: p. 3-15.
8- Shiva Gorjian, Barat Ghobadian, (2015), Solar desalination: A sustainable solution to water crisis in Iran, RenewableandSustainableEnergyReviews48 (2015)571–584.
9-Lattemann, S. and T. Höpner,(2008) Environmental impact and impact assessment of seawater desalination. Desalination, 220(1): p . 1 – 1
10-Mezher T, Abbase. Z, Khaled A.(2011)” Technoeconomic assessment and environmental impacts of desalination technologies”. j. Desalination.; 266: p 263–273.
11-Younos, T., Environmental issues of desalination. Journal of Contemporary Water Research & Education. 132(1): p. 11-18.
12- http://dx.doi.org/10.1016/j.marpolbul.2015.10.032
13-http://www.ocean-sci.net/2/27/2006/os-2-27-2006.pdf