امروزه تأمين آب شيرين کافي يکي از نيازهاي اساسي حيات انسان و صنايع مختلف است.
با توجه به رشد جمعيت جهان و محدوديت ذخاير آب شيرين جهان، نمک زدايي ارزانتر و سريع تر از آب دريا، به منظور تأمين انواع مصارف آب، اهميت روز افزوني پيدا کرده است. آب شیرین کن
شيرين سازي آب صنعتی، کشاورزی و شرب به کمک روش هاي مختلف در سطح دنيا متناسب با کميت و کيفيت آب مورد نياز انجام مي شود.
آب تمیز، ایمن و کافی برای زنده ماندن همه ارگانیسمهای زنده و در حال کار بودن هموار اکوسیستم، جوامع و اقتصاد حیاتی است. (اردشيری.س و همکاران. 1395)
محدوديت وجود منابع آبی در ايران باعث شده است تا شکلگيری مناطق اقتصادی و توسعه صنايع آببر در نزديکی و حاشيه خليج فارس شکل گيرد.
سواحل ایرانی دریای عمان یکی از گرمترین نقاط با اقلیمی خشک و میانگین بارش سالیانه کمتر از 100 میلیمتر است. Gorjian.sh )، 2015)
وجود اين تاسيسات با نياز آبی بالا به منظور خنک کاری تاسيسات و استفاده از آب شيرين و بخار آب در قسمت های مختلف لزوم ايجاد برداشت از دريا را ناگزير نموده است.
البته به دنبال شکل گيری تاسيسات، مناطق مسکونی، اداری مرتبط و فضای سبز ايجاد میگردد.
در اين مقاله با بررسی وضعيت روشهای نمکزدايي مطلوب در منطقه مورد نظر به صورت کتابخانهای و مقايسه ی با ساير کشورها، روشهای مناسبی برای تاسيسات در حال مطالعه و اجرا و تاسيسات در حال بهره برداری با اثرات زيست محيطی کمتر ارائه میگردد.
کلمات کليدي: آب شيرين کن، خليج فارس، زيست محيطی، اثرات زيست محيطی، بهينه سازی.
روش کار:
-
- مقدمه
رشد روزافزون جمعیت و استفاده بیرویه از منابع آبی، بشر را به یافتن منابع جدید آب شیرین سوق داده است.
قرارگيری ايران در منطقه خشک و نيمه خشک از يک طرف و برداشت بیرويه مصارف کشاورزی از منابع آبی معارف در کشور باعث شده است تا ايران نيز جهت تامين مصارف خود به دريا روی آورد.
نمک زدايي
با پیشرفت فنآوری، در سالهای اخیر تکنولوژی تولید آب شیرین از دریا به حدی بالغ شده است که برای شهرهای قرار گرفته در جوار دریا، نگرانی از بحران کم آبی تا حد بسیار زیادی مرتفع گشته است.
در حال حاضر منبع اصلی تامین آب در ایران نیز بارش سالیانه است. نمک زدايي بارش سالیانه کشور 413 میلیارد متر مکعب میباشد.
نمک زدايي
اما این میزان به طور قابل توجهی در سراسر کشور متفاوت است به طوریکه در بخشهای مرکزی در محدوده کمتر از 50 میلیمتر و در سواحل دریای خزر به 1000 میلیمتر میرسد، بیشتر بخشهای کشور نیز بارشی کمتر از 100 میلیمتر را در سال دریافت میکنند.
میانگین بارش سالیانه ایران 250 میلیمتر در سال میباشد که کمتر از یک سوم میانگین جهانی) 831 میلیمتر در سال ( و نزدیک به یک سوم میانگین بارش در آسیا 732 (میلیمتر در سال) است.
نزدیک به 30 درصد کل بارش کشور به شکل برف و مابقی آن به شکل باران و سایر اشکال بارش است.
رژیم بارشی ایران توام با نوسانات غیر قابل پیشبینی در مناطق مختلف است که به دلیل ویژگیهای مختلف محلی نظیر ارتفاع و دوری و نزدیکی به دریاست.
در دهههای اخیر، تغییرات آب و هوایی با ایجاد اثرات منفی بر منابع آب کشور منجر به سیلابها و خشکسالیهای پیاپی گردیده و مشکلات زیادی در مدیریت منابع آب را سبب شده است. Gorjian.sh )، 2015)
1-2- وضعيت آبی
به دلیل وجود مناطق بسیاری در کشور همچون سواحل جنوبی ایران که دسترسی به آب شیرین و سالم مورد نیاز در آنها به سهولت امکانپذیر نیست، لزوم تحقیق و سرمایهگذاری برای بررسی روشهای متفاوت شیرینسازی آبهای شور احساس میشود. در نگاه نخست استفاده از آب شیرینکنها بسیار مطلوب به نظر میرسند.
البته در مواقعی حجم آب استحصال شده از آنها کم باشد همانگونه است، اما در مواقعی که حجم آب استحصالی زیاد باشد هزینه های مالی و مسائل اجرایی، در تامین زمین، احداث سازه، تامین و نصب تاسیسات جانبی )
مانند آبگیر، خطوط انتقال و سیستم دفع پساب) را دارا میباشد. جنبه دیگر این نوع آب شیرینکنها اثرات مخرب زیست محیطی در اطراف محل دفع پساب حاصل از فعالیت آب شیرینکن میباشد. نمک زدايي از جمله این تاثیرات میتوان به خطرات حاصل از افزایش شوری برای ماهیان و سایر جانوران ساکن در محیط دریا که میتوانند موجب از بین رفتن و یا فرار آنها از منطقه گردد.
خطر دیگر تخریب بافت گیاهی منطقه با برهم زدن خصوصیات شیمیایی و میزان شوری و حرارت آب دریا است.
خطر دیگر که حتی زندگی انسانهای ساکن در مناطق مجاور دریا را مورد تهدید قرار میدهد، شور شدن منابع آب زير زمينی به دليل افزايش شوری آب دريا است.
هرچند گفته می شود آبشيرينکنها باعث شوری خليج فارس میشود ولی طبق مقاله ای منتشر شده در ژورنال Ocean Science سالانه حدود 478 تریلیون لیتر آب، به دلیل تابش نور خورشید از خلیج فارس تبخیر می شود (لینک: http://www.ocean-sci.net/2/27/2006/os-2-27-2006.pdf ). ب
ا توجه به این که مجموع ظرفیت شیرین سازی تمام کشورهای حاشیه خلیج فارس حتی به نیم درصد از میزان تبخیر شده هم نمی رسد.
یعنی میزان آبی که در خلیج فارس در اثر تابش مستقیم نور خورشید بخار شده و به رطوبت و ابر باران زا تبدیل میشود به مراتب بیشتر از آبی است که توسط کارخانه های آب شیرینکن استحصال میشود.
ولی تاثير آن در محدوده نزديک تاسيسات قابل توجه است.
همچنين در مقالهی اخیر ژورنال معتبر Marine Pollution Bulletin ، تاثیر عوامل مختلف، من جمله استحصال آب شیرین از خلیج فارس بر شوری این خلیج تا سال 2080 بررسی شده است. (لینک: http://dx.doi.org/10.1016/j.marpolbul.2015.10.032 )
با توجه به شبیه سازی های کامپیوتری، احتمالات مختلفی در این مقاله در نظر گرفته شده است و نتایج به دست آمده به صورت جداگانه ارائه گشتهاند.
در نهایت، نتیجه گرفته میشود که در بهترین حالت، هیچ گونه تفاوتی در شوری آب به وجود نخواهد آمد، و در بدترین حالت (که بسیار غیر محتمل است) میزان شوری آب کمتر از 3 درصد افزایش می یابد.
نمک زدايي
لازم به ذکر است که بدترین حالت در نظر گرفته شده، در اثر گرم شدن کرهی زمین به دلیل گازهای گلخانهای میباشد، و حاصل فعالیتهای نمک زدايي سوء کارخانه های آب شیرینکن نیست.
همچنین این مقاله نتیجه گیری میکند که حتی در بدترین حالت هم، سواحل کشور ایران دچار مشکلی از این بابت نخواهند شد. “The Iranian coastline… showed very limited response to the applied scenarios”
بنابراين میتوان گفت آنچه از اهميت ويژه ای برخوردار است؛ موضوع اثرات زيست محيطی در نزديکی تاسيسات میباشد. در فاصله بسیار نزدیک به کارخانه شیرینسازی آب، شوری دریا کمی افزایش مییابد.
ولی در صورتی که طراحی و بهرهبرداری اصولی صورت گیرد، پدیدههایی مانند امواج و جزر و مد دریا، این شوری را به حالت اولیه باز می گردانند.
1-3- آبشيرين کن ها در ساحل خليج فارس:
در ايران با توجه به نرخ بالاي رشد جمعيت پيش بيني ميشود در حاشيه خليج فارس و درياي عمان که بهرهبرداري از آب دريا به دليل عدم دسترسي و عدم استفاده از منابع سنتي و قابل اعتماد، بيش از پيش مورد توجه قرار گرفته است.
نمک زدايي
از اين رو انتخاب بهترين روش آب شيرين کني براي کاهش هزينه ها و تأمين آب کافي، امري اجتناب ناپذير است. (Mezher و همکاران، 2011) طبق تعريف سازمان جهاني آب، به تمامي فرآيندهاي مربوط به حذف نمک محلول از آب و تهيه آب آشاميدني از آب شور (با TDS يا شوری 3.5% يا 35000 ميلي گرم در ليتر( يا آب لب شور (با TDS يا شوری 20000 تا 30000 ميلي گرم در ليتر) را نمکزدايي گويند.
نمک زدايي
نمکزدايي به عنوان راه حلي جدي براي حل مشکل کم آبي در مناطق ساحلي مطرح است. روزانه بيش از 59.9 ميليون متر مکعب آب نمک زدايي شده در 14451 سايت موجود در سرتاسر جهان توليد ميشود. اکثر کشورهاي منطقه خاورميانه و حوزه خليج فارس (همچون امارات متحده عربي، کويت و عربستان سعودی) به دليل منابع محدود آب شيرين و البته دسترسي به انرژي ارزان قيمت، در اين زمينه پيشتاز هستند.
نمک زدايي
فنآوريهاي نمکزدايي در سالهاي اخير رشد و توسعه چشمگيري داشتهاند و هم اکنون، نمک زدايي از آب شور درياها به عنوان يک روش مهم جهاني براي تأمين مصارف آب جوامع بزرگ و صنايع در آينده مطرح شده است.
در ايران روزانه 85.894 متر مکعب آب نمکزدايي شده به روش اسمز معکوس، 51.270 مترمکعب به روش تقطير چند مرحله اي MED ، و 67.069 متر مکعب به روش تبخير آني MSFتوليد مي شود که عمدتا در منطقه جنوبي کشور و خليج فارس متمرکز هستند. (غريبي ح. ر، علي ق. ا. 1391)
روشهاي مختلف شيرين سازي آب شور موجود در سطح دنيا متفاوت بوده و ظرفيت آب شيرين و انرژي مصرفي در هر يک از روشها متفاوت ميباشد.
از ديدگاه تئوري تمامي فرآيندهاي شوريزدايي به حداقلي از انرژي نياز دارند تا بتوانند آب را تصفيه نمايند .ناکارآمدي يک روش زماني مشخص ميگردد نمک زدايي که بخواهيم انرژي يا ماده را از جايي به جاي ديگر انتقال دهيم و يا از حالتي به حالت ديگر تبديل نماييم.
شيرينسازي آب شور به کمک روشهاي مختلف در سطح دنيا متناسب با کميت و کيفيت آب مورد نياز انجام ميشود. عمده ترين روشهاي نمکزدايي شامل روش غشايي اسمز معکوس (RO) تقطير چند مرحلهاي(MED) و روش تقطير با متراکم سازي بخار (VCD) روشهاي حرارتي تبخير آني چند مرحلهاي، (MSF)، تبادل يوني (IX) ميباشند و هر کدام با توجه به شرايط منطقهاي و نياز، بکارگيري ميشوند و داراي مزايا و معايبي هستند.
نمک زدايي
راندمان پايين در اين مرحله به افزايش مصارف انرژي منجر ميشود که موجب افزايش هزينه شوريزدايي ميشود. هم اکنون در سطح دنيا از روشهاي مختلفي مثل روش غشايي اسمز معکوس(RO) تقطير چند مرحلهاي(MED) و روش هاي حرارتي تبخير آني (MSF) به عنوان عمدهترين فرآيندها براي شيرينسازي آبهاي شور استفاده ميشود.
نمک زدايي
در روشهاي حرارتي از گرم کردن آب جهت توليد بخار استفاده ميگردد. در فرآيندهاي غشايي با استفاده از نيروي ويژه فشاري ناخالصيهاي آب جدا ميشوند.
يکي از مهمترين مسائل مرتبط با اين تکنولوژيها، هزينههاي آن ميباشند که در بعضي مواقع آن را به يک روش ناکارآمد تبديل ميکنند.
نمک زدايي
هزينه هاي اين فرآيندها شامل هزينه سرمايهگذاري اوليه، هزينه راه اندازي و نيز هزينه نگهداري سيستم در طول عمر مفيد دستگاه ميباشند(منتظری و همکاران، 1391).
هزينه آب توليد شده يکي از مهمترين عوامل مؤثر در انتخاب روش است که وابسته به کيفيت آب ورودي، نوع فنآوري، ظرفيت کارخانه، تأمين و مصرف انرژي منجر به افزايش هزينه هاي نمکزدايي و در نتيجه بعضاً غيراقتصادي شدن روش ميشوند.
نمک زدايي
ويژگيهاي محل احداث کارخانه، هزينه انتقال آب از منبع به محل تصفيهخانه، نحوه توزيع آب تصفيه شده و دفع پسماند توليد شده، متفاوت بوده و اين عوامل در انتخاب روشهاي مذکور و مقايسه آنها با يکديگر بسيار تأثيرگذار ميباشند. (صفايي و معصوم بيگی. 1393)
از يک ديدگاه روش های توليد آب شيرين به دو گروه اصلی تقسيم می شود:
- فرآیندهایی که درآنها تغییر فاز صورت میگیرد:
Multi effect distillation (MED)
Multi stage flash distillation (MSF)
Vapor compression distillation (VCD)
- فرآیندهایی که درآنها شیرینسازي آب بدون تغییر فاز انجام میپذیرد:
Reverse osmosis (RO)
Electro dialysis (ED)
کارایی هرکدام از این فرآیندها بستگی به غلظت نمک درآب تغذیه و همچنین ارزش هزینه آب دارد (ميرزا خانی سياهکلرودی. م، 1391).
هرچند بر اساس شکل 1 و 2 و طبق تحقيقات انجام شده به ترتيب در سال های 2011 و 2014 ميزان استفاده از روشهای مختلف در دنيا ثابت نبوده است
ولی در حال حاضر در استان بوشهر و در نواحی ساحلی خليج فارس عمدتا از دو روش RO و MED به منظور نمکزدايي و شيرين سازی آب استفاده می شود.
شکل 1- درصد توليد آب نمک زدايي شده دنيا از فرايندهای مختلف در سال 2011
شکل 2- درصد توليد آب نمک زدايي شده دنيا از فرايندهای مختلف در سال 2014(AlMarzooqi و همکاران 2014)
1-4- نحوه پراکندگی آب شیرین کن ها در جهان
کشورهای خاورمیانه بزرگترین صنعت آب شیرین کن در جهان با ظرفیت 54 درصد، پس ازآن آمریکا با 23درصد و اروپا 10 درصد و آفریقا با 5 درصد به ترتیب در ردههای بعدی قرار دارند.
امارات عربی با 35 درصد، عربستان صعودی با 24 درصد نمک زدايي، کویت با 14 درصد، قطر 8 درصد، عمان 14 درصد و بحرین با 5 درصد بیشترین تولیدکننده آب شیرین در بین کشورهای حوزه خلیج فارس میباشند.
بیش از 120 کشور در سرتاسر جهان از آب شیرینکن ها استفاده میکنند، که بیش از 15000 واحد تصفیه آب با ظرفیتی در حدود 35000 مترمکعب در روز را ایجاد کرده اند(Shahabi و همکاران ، 2015)
نمک زدايي
درشکل 3و 4 نحوه پراکندگی آب شیرین کن ها در جهان و حوزه خلیج فارس نشان داده شده است.
شکل3- پراکندگی آبشيرين کن ها در جهان(Lattemann و Höpner ، 2014)
شکل4- پراکندگی آیشيرين کن ها در کشورهای حوضه خليج فارس(Lattemann و Höpner ، 2008)
عرضه و تقاضای آب به خصوص مدیریت مصرف آب و در شرایطی که در بخشهای مختلف مصرف آب، به عنوان یک کالای اقتصادی محسوب نمیشود، نمیتواند یک راه حل پایدار مشکل آب تلقی شود. بطور کلی برخی مزایای و معایب شیرینسازی آب دریا در جدول شماره يک آمده است. (قزل سوفلو، 1395)
جدول شماره 1- مزايا و معايب شيرين سازی
مزایا | معایب |
منبع نامحدود و پایدار آب و مستقل از تغییرات و نوسانات جوی | هزینه بسیار بالای سرمایه گذاری |
دسترسی به آب با کیفیت مطلوب در مقصد | هزینه بالای انرژی مصرفی، بهره برداری و نگهداری |
کاهش هزینه های تولید آب با گذشت زمان و پیشرفت فناوری | اثرات منفی و قابل توجه زیست محیطی |
ایجاد تقاضای جدید آب در مسیر انتقال و مقصد | |
طولانی شدن زمان اجرا با توجه به پیچیدگیهای فنی و اقتصادی |
روند تغييرات سريع در ايجاد آبشيرينکنها و افزايش تقاضا از شرکتهای بزرگ جهت نمکزدايي و شيرينسازی در شرکت آب منطقهای بوشهر به خصوص در دو سال اخير نشان میدهد محدوديتهای منابع آب مصرفکنندگان صنعتی را به سمت استفاده از آب دريا تشويق نموده است.
در اين بين با در نظر گرفتن الزامات زيست محيطی میتوان توسعه پايدار را ايجاد نمود. به همين منظور میبايست نظارت شديدی بر روی پساب خروجی از آبشيرينکنها در نظر گرفت.
1-5- خواص شورآبه
آب با شوري زياد (يا كنسانتره يا شورآبه) و آب تصفيه شده، محصولات واحدهاي نمكزدايي هستند. شورآبه جرياني غليظ است كه غلظت TDS در آن بيش از 36000 ميليگرم در ليتر مي باشد تخليه شورابه، محيط زيست نمک زدايي و زيست بوم اقيانوسها را تحت تاثير قرار ميدهد.
ميزان خطرات و اثرات ناشي از شورآبه عمدتاً به دما، TDS و چگالي آن بستگي دارد. عموماً هرچه دماي شورآبه به دماي محيط نزديكتر، دانسيته آن كمتر و TDS آن كمتر باشد،
تاثيرات ناشي از آن كمتر خواهد بود. اگر چگالي شورآبه بالا باشد، به سمت قعر دريا فرو رفته و زندگي موجودات كف دريا را دچار مخاطره خواهد كرد اما اگر چگالي آن كمتر باشد، روي سطح شناور شده و آسيب آن كمتر خواهد بود.
نرخ بازيابي، كه به صورت نسبت آب توليدي به آب هرچه نرخ خوراك تعريف مي شود، نيز بر مقدار TDS مؤثر است، هرچه نرخ بازيابي بيشتر باشد نمک زدايي مقدار TDS در شورآبه بيشتر خواهد بود.
البته، شورآبه منحصراً شامل نمكها نيست، از طرف ديگر شامل مواد شيميايي مورد استفاده به منظور پيش تصفيه و پساتصفيه نيز مي باشد (Younos، 2005)
برخي از اين مواد شيميايي سمي بوده در حالي كه برخي ديگر سميت بسيار كمي دارند.
نمک زدايي
- نتيجه گيری و پيشنهادات:
هر چند استفاده از آب دريا دغدغه محدوديت های منابع آبی را برای مصارف مختلف کم رنگ می کند و به توسعه اقتصاد در کشور و رونق صنعت کمک شايانی مینمايد
ولی واقعيت غير قابل انکار تاثير نقطهای وجود اين آبشيرينکن ها بر طبيعت منحصر به فرد خليج فارس و زندگی اجتماعی گونههای گياهی و جانوری و در دراز مدت جامعه انسانی میباشد.
پیشنهادات زیر به صورت کلی و برای اجرا در سطح کلان جامعه برای مواجهه با مسئله کم آبی در کشور ارائه میشود:
1- تدوین و اجرای سند آمایش سرزمینی کشور و باز توزیع استقرار برخی فعالیتهای پرآب طلب، نظیر صنایع فلزی و فولاد در نوار ساحلی شمال و جنوب کشور نمک زدايي و هدایت سرریز جمعیتی به مناطق ساحلی با تقویت مناطق آزاد در مجاورت آن و ایجاد ابرشهرهای صنعتی و تولیدی.
2- توجه علمی و عملی به مدیریت مصرف آب با افزایش بهرهوری در بخشهای مختلف مصرف آن به خصوص آب کشاورزی، با پیگیری مفهوم “تولید بیشتر با آب کمتر”، و توسعه کشت در محیطهای کنترل شده نظیر گلخانه ها.
3- اعتنای جدی به “اقتصاد آب” و حرکت در جهت حذف یارانه آب و بازیابی کامل تعرفه و عرضه آب به قیمت تمام شده، در بخشهای مختلف مصرف آن، در طول قانون برنامه ششم توسعه کشور.
- تلاش جدی در جهت استقرار “مدیریت بهم پیوسته منابع آب” به عنوان یگانه راه حل مدیریت آب کشور با ساختارسازی، وضع قوانین و آموزش چند سطحی با مشارکت همه ذ ینفعان و ذیمدخلان.
اما در مقياس کوچکتر و به منظور کاهش اثرات زیست محیطی سامانههای آبشیرینکن و بهره وری هرچه بیشتر از آنها روشهای مختلفی به کار گرفته شده است که این روشها را میتوان به طور خلاصه به دو بخش کلی تقسیم نمود:
- روشهای پیشگیری
- روشهای عکسالعملی
روشهای پیشگیری: روشهایی هستند که قبل از احداث تأسیسات آب شیرین کن برای کاهش آثار سوء ناشی از احداث تأسیسات به کار گرفته میشود؛ که این روشها به اختصار عبارتاند از:
ü احداث و تقویت سازمانهای بررسی کننده پدیده های زیست محیطی و حفاظت خاك و الزام به دريافت تاييديه اين مراکز قبل از شروع هرگونه عمليات اجرايي
ü ایجاد حوضچه های آرامش در محل تخلیه پسابها برای کاهش حجم رسوباتی که وارد دریا میشوند.
ü استفاده از تکنیکهای طراحی و عملکرد مناسب برای کاهش آسیبها به محیط زیست
ü طراحی و ساختن مدخلهای ورودی که به صورت سطحی آبگیری میکنند، برای کاهش ورود آبزیان به
درون تأسیسات و يا در حد امکان برداشت غير مستقيم از آب دريا به کمک حفر چاهک های ساحلی
نمک زدايي
ü احداث تأسیسات آبشیرینکن در مناطقی که کمترین آسیب را به محیط زیست برسانند.
- بردن لوله خروجی پساب تا عمق قابل قبول از ساحل به منظور کاهش آسيب به زيست بومهای منطقه
روشهای عکس العملی: این روشها شامل اقداماتی میباشد، که در حین بهرهبرداری از تأسیسات صورت میگیرد
که برخی از آنها عبارتاند از:
ü تغییرات در مشخصات فیزیکی سیستم آب شیرین کن در قسمتهایی که آثار مخربتری دارند که مستلزم تغییرات فیزیکی در تأسیسات و یا پروسههای آب شیرین کن میباشد.
ü مخلوط کردن پسابها با آب دریا قبل از تخلیه به منظور کاهش اختلاف زیاد بین میزان شوری و حرارت پساب ها و آب دریاها در محل تخلیه.
ü بررسی پسابها و تعدیل آن بهمنظور کم کردن و جداسازی مواد شیمیایی مضر موجود در آنها
ü احداث سیستمهای پخشکننده در محل خروجیها برای پخش یکنواخت پسابها
ü محدود کردن نفوذ مواد شیمیایی که در پروسههای مختلف مانند مراحل پیش تصفیه یا برای تمیز کردن قسمتهای مختلف تأسیسات مورداستفاده قرار میگیرد
- استفاده از برج های خنک کننده همراه با فن به منظور کاهش دمای آب خروجی (Younos، 2005)
منابع
1-سعید اردشیری س.، رنجبر وکیل آبادی د .، ابراهیم زاده ف،. 1395. “مسئله زیست محیطی آبشیرینکن ها و بهینه سازی کارخانه های آبشیرینکن با حداقل اثرات بر محیطزیست”اولين کنفرانس دو سالانه نفت، گاز و پتروشيمی انرژی و محيط زيست.
2- صفايي م؛ معصوم بيکی، ح. 1393. ” روش های تصفيه و نمک زدايي آب شور” فصل نامه علمی آموزشی دفتر توسعه آموزش دانشکده بهداشت سال سيزدهم شماره 74 شماره صفحات 14-28
3-غريبي ح. ر، علي ق. ا 1391 “دستاوردهاي نوين در کاهش اثرات زيست محيطي فيزيکي شيميايي- پروژه هاي نمک زدايي از آب دريا.” چکيده مقالات اولين کارگاه بين المللي و همايش تخصصي نمک زدايي آب هاي شور،لب شور و تصفيه پساب
4-قزسوفلو ع. ع . 1395 “بررسی برخی ابعاد فنی و اقتصاد شيرين سازی آب از دريا و اتنقال آن ببه مناطق مرکزی” نشريه آب توسعه پايدار سال سوم شماره 1
5-منتظري م، بناکار ا، قباديان ب،1391.”همتيان ر. بررسي فاکتورهاي مختلف بر هزينه نمک زدايي”. چکيده مقالات اولين کارگاه بين المللي و همايش تخصصي نمک زدايي آب هاي شور،لب شور و تصفيه پساب،
6-ميرزاخانی سياهکلرودی م . 1391. پايان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه خواجه نصير طوسی
7-AlMarzooqi, F.A., et al.,(2014) Application of Capacitive Deionisation in water desalination: A review. Desalination, 342: p. 3-15.
8- Shiva Gorjian, Barat Ghobadian, (2015), Solar desalination: A sustainable solution to water crisis in Iran, RenewableandSustainableEnergyReviews48 (2015)571–584.
9-Lattemann, S. and T. Höpner,(2008) Environmental impact and impact assessment of seawater desalination. Desalination, 220(1): p . 1 – 1
10-Mezher T, Abbase. Z, Khaled A.(2011)” Technoeconomic assessment and environmental impacts of desalination technologies”. j. Desalination.; 266: p 263–273.
11-Younos, T., Environmental issues of desalination. Journal of Contemporary Water Research & Education. 132(1): p. 11-18.
12- http://dx.doi.org/10.1016/j.marpolbul.2015.10.032
13-http://www.ocean-sci.net/2/27/2006/os-2-27-2006.pdf