ارزیابی نقش آموزش محیط زیست در ارتقای دانش، نگرش و رفتارهای زیست محیطی دانش آموزان

نگرش جلال ولی الهی ، ابوذر تمیمی

آموزش محیط زیست عبارت است از شناسایي ارزش ها و توضیح مفاهیم به منظور ایجاد مهارت ها و گرایش هاي مورد نیاز براي درک و شناخت وابستگي هاي میان انسان ، فرهنگ او و محیط زیست پیرامونش. آموزش محیط زیست یک فرآیند میان رشته اي و همه جانبه است که موجب مي شود یادگیرنده موارد زیر را کسب کند: آگاهي درباره محیط زیست (ارزش)؛ شناخت محیط زیست از طریق دانش (رویکرد)؛ مسئولیت در مورد محیط زیست (قابلیت انجام عمل) مهارت هاي لازم براي حل مشکل. بنابراین آموزش محیط زیست یک فرآیند فعال در زمینه آگاهي، دانش و مهارتهایي است که منجر به درک، تعهد، تصمیمات آگاهانه و عملکردهاي سازنده براي اطمینان از احساس مسئولیت نسبت به مسایل محیط زیست در همه بخش هاي وابسته به کره زمین و محیط زیست مي شود. هـدف از ایـن مطالعه بررسی وضعیت دانش، نگرش و رفتار مسئولانه دانش آموزان پایه هفتم در قبال محیط زیست بود. این پژوهش از نوع و به روش توصیفی – تحلیلی و به روش میدان با استفاده از پرسشنامه انجام گرفت. در این تحقیق از پرسشنامه استاندارد انجمن علمی آموزش محیط زیست و توسعه پایدار ایران استفاده گردید. که شامل 30 پرسش درباره محیط زیست و مشکلات مربوط به آن است که 10 سوال اول در حیطه دانش محیط زیست بوده . سوال 20ـ11 مربوط به نگرش درباره محیط زیست و سوالات 30ـ21 رفتار محیط زیست دانش آموزان را در مورد ارزیابی قرار می دهند. برای این تحقیق 140 دانش آموز پایه هفتم در شهرستان قرچک مورد ارزیابی قرارگرفتند. نتایج حاصله از پیش آزمون نشان داد که اطلاعات دانش آموزان در موارد مختلف زیست محیطی نسبتاً پایین می باشد. میانگین نمرات کل کسب شده در آزمون از 50% کمتر بود. پس از آموزش در سطح نمرات کل آزمون افزایش قابل توجهی مشاهده شده است. میانگین کل نمرات به بالای 50% رسید که نشان دهنده رشد سطح آگاهی زیست محیطی دانش آموزان است.

بیان مسئله

آموزش توسـعه پایـدار بایـد اهمیـت مسـایلی ماننـد منـابع طبیعـی، آب، انـرژي، کشاورزي و تنوع زیستی و غیره را برجسته نماید و به افراد بیاموزد که چرخه زیستی ما به اکوسیستم وابسته است. این فرایند آموزشی به جامعه جهانی کمک می کند تـا خـود را بـا رفتارهاي جدید مخصوصاً در حفاظت و استفاده از منابع طبیعی که بـراي توسـعه و بقـاي انسان مهم هستند، وفق دهد .(Abd-EI-Salam, 2009: 344)

هدف بنیادین آموزش محیط زیست، انجام اقداماتی با هدف یافتن راه حلهای محیط زیستی است (UNESCO, 1978) دانش و نگرش محیط زیستی به عنوان عوامل مؤثر بر اقدام و رفتارهای محیط زیستی شناخته شده اند .(Elairn & Trop, 2012) با وجود اینکه دانش و نگرش محیط زیستی افراد می تواند از طریق آموزش محیط زیست تحت تاثیر قرار گیرد. این دو شاخص به تنهایی نمی توانند رفتارهای مسئولانه محیط زیستی را شکل دهند(Helmlich & Ardoin, 2009)  برای شکل گیری رفتار، از دانش به نگرش و رفتار روندی خطی وجود دارد که از طریق به کارگیری انواع مختلفی از مدل های رشته های بهداشت ارتباطات و روانشناسی روند آموزش محیط زیست هدایت می شود مدل های هدایتگر اقدامات فعلی آموزش محیط زیست معمولا شامل دانش و نگرش محیط زیست با مجموعه گسترده تری از متغیرهای جمعیت شناختی، روانی، اجتماعی و عوامل خارجی است. خلاصیلی از این مدل ها در تحقیقات اردون و همکاران (۲۰۱۳) هملیچ و آردون (۲۰۰۸) و یاکوبسون و مکاف و مونری (۲۰۰۶) یافت می شود بسیاری از انسان ها پس از آگاهی از ارزش منابع طبیعی و محیط زیسته به نحو شایسته ای از تخریب آن جلوگیری می کنند. از این رو آگاه سازی عمومی و آموزشی جامعه درباره ارزش و اهمیت محیط زیست امری ضروری است .(United Nations, 2002) به نظر می رسد گرایش به انطباق با محیط زیست به عنوان مجموعه ای از ارزش های جهانی اخیرا مقبولیت زیادی به دست آورده است و علاقه به محیط زیست به طور درخور توجهی در ۲۰ سال گذشته افزایش یافته است (Tayci & Lysal, 2012)

فعالیت های محیط زیستی و علاقه به محیط زیست در قرن گذشته الگوی علاقه دوره ای را با پیشرفت فناوری افزایش مشکلات محیط زیستی و شکل گیری واکنش های اجتماعی نشان می دهد (LePoire, 2006)

در این پژوهش میزان آگاهی ها و نگرش و رفتار دانش آموزان نسبت به محیط زیست مورد سنجش قرار می گیرد تا نسبت به بهبود وضعیت رفتارهای زیست محیطی و برنامه ریزی دقیق تر کمک نماید.

مبانی نظری

توسعه پایدار

توسعه پايدار به معني تلفيق اهداف اقتصادي، اجتماعي، زيست محيطي براي حداكثر سازي رفاه انسان فعلي بدون آسيب به توانايي هاي نسل هاي آتي براي برآوردن نیازهایشان می باشد (Naghdi and Sadeghi, 2000; United Nation 1992) كميسيون جهاني محيط زيست كه براي اولين بار اين اصطلاح را ارائه داد توسعه اي كه نيازهاي زمان حال را برآورده سازد، بدون آنكه نيازهاي آيندگان را به خطر اندازد. در اين تعريف به دو مفهوم “نيازها” به ويژه نيازهاي اساسي جهان فقير به كدام اولويت بايد اختصاص داده شود و واژه “محدوديت” كه توسط وضعيت اقتصادي، اجتماعي و زيست محيطي تحميل مي شود و اين امر به نوبه خود حاكي از آن است كه اهداف توسعه پايدار بايد در هر كشوري به طور عملياتي و خاص آن كشور تعريف مي شود. طرح شدن توسعه پايدار در سال هاى اخير به ويژه بعد از گزارش ١٩٨٧ از سوى كميسيون جهانى محيط زيست و توسعه نشان از وخامت اوضاع محيط زيستى جهان دارد. دنياى امروز تحت فشارهاى متعدد اقتصادى، محيط زيستى و اجتماعى قرار گرفته است. در سه دهه اخير نشانه هايى از پديد آمدن توسعه پايدار براى پاسخ به فشارها به چشم مي خورد (حسینی و شریعتی، 1382).

اگرچه سابقه اين ايده به كميسيون محيط زيست و توسعه بر مي گردد، اما گزارش “آينده مشترك ما” به اين مفهوم اعتبار ويژه اى بخشيده و از آن پس مسائل توسعه و محيط زيست در كانون توجه و دستوركار سازمان ملل قرارگرفته است. كنفرانس هاي بين المللي متعددي در زمينه كار حفاظت از محيط زيست و توسعه پايدار تشكيل شده” كنفرانس محيط زيست استكهلم” در سال ١٩٧٢ ، “كميسيون براتلند” در سال ١٩٨٧،”كنفرانس زمين” ريودوژانيرو در سال ١٩٩٢ ، “اجلاس جهانى توسعه” پايدار ژوهانسبورگ در سال ٢٠٠٢ و “كنفرانس ريو + ٢0 در سال ٢٠١٢ از مهم ترين آنها محسوب مي شود (حریری و اکبری، 1383).

اسناد و گزارش هاى حاصل از اين كنفرانس ها از جمله “گزارش آينده مشترك” برنامه اجرايى “ژوهانسبورگ” دستور كار آينده اى كه ما مي خواهيم رهنمودهاى عملى را براى تحقق توسعه پايدار ارايه كرده اند. توسعه پايدار، از معدود مفاهيم و شرايطي است كه هم داراي جذابيت هاي خاصي براي سياست مداران و تصميم سازان است و هم با آرمان هاي آحاد جوامع هم خواني دارد (محمدی و کمالی، 1392).

توسعه پايدار براي پاسخ به معضلات اقتصادي، محيط زيستي و اجتماعي دنياي امروز از سوي دانشمندان مطرح و به طور گسترده توسط دولت ها، نهادهاي بين المللي، شركت هاي تجاري سازمان هاي غير دولتي مورد پذيرش قرار گرفته است (امیدوار و سرابی، 1390).

توسعه پايدار همچنين بر اهميت وجود چشم اندازهاي بلند مدت در مورد نتيجه فعاليت هاي امروز و همكاري جهاني در بين كشورها براي رسيدن به راه حل هاي موثر تاكيد مي گذارد. اين عناصر توسعه پايدار را به صورت هدف كليدي براي صورت بندي سياست هاي داخلي، منطقه اي و بين المللي در قرن ٢١ در آورده است (Kirkpatrick, 2006).

همچنين اصل يك اعلاميه ريو حاكي از آن است كه انسان، محور توجه توسعه پايدار است و انسان ها مستحق يك زندگي سالم و مولد درهم سازي با طبيعت مي باشند (فراهانی فرد، 1390).

در توسعه پايدار، “انسان” محور توسعه و سزاوار بهداشت، امنيت، فرهنگ، آموزش، دانش و توسعه ارتباطات و اطلاعات است (Walt and Gilson, 1992).

می توان گفت که توسعه پایدار انسان محور و جامع نگر است و از چهار بعد مطرح است که عبارتند از: بعد اقتصادی، بعد انسانی، بعد تکنولوژیکی و بعد زیست محیطی . برای آنکه بتوانیم به هر چهار بعد از ابعاد توسعه پایدار برسیم و در واقع این چهار بعد را در توسعه پایدار خود مد نظر قرار دهیم با یک سری محدودیت ها مواجه هستیم. این محدودیت ها عبارتند از :

نمودار (1): محدودیت های توسعه پایدار

آموزش محیط زیست

یکی از مهم ترین عوامل آلودگی و تخریب محیط زیست، عدم آگاهی جامعه نسبت به مسائل زیست محیطی است. اهمیت آموزش محیط زیست سبب شده است تا در بسیاری از کنفرانس های ملی و بین المللی برگزار شده در سال های اخیر، مانند کنفرانس استوکهلم، بلگراد، تفلیس و ریو به آن پرداخته شود (رمضانی قوام‌آبادی، 1391).

آموزش محیط‌زیست فرایندی است که به افراد کمک می‌کند تا با بررسی مشکلات زیست‌محیطی و مشارکت در حل آن‌ها با انجام اقداماتی نقش خود را در جهت بهبود محیط‌زیست ایفا کنند. که درنتیجه منجر به درک عمیق‌تر از مشکلات زیست‌محیطی و ایجاد مهارت‌های لازم را برای تصمیم‌گیری‌های آگاهانه و مسئولانه می‌شود (USEPA, 2017) مهم ترین هدف آموزش محیط زیست، افزایش آگاهی مردم نسبت به محیط زیست و به کاربستن اطلاعات زیست محیطی در جهت بهبود آن است. از مهم ترین اهداف کلی آموزش محیط زیست خواهیم پرداخت:

• بهبود کیفیت محیط زیست
• ایجاد آگاهی جامعه در مورد مسائل زیست محیطی و گفتگو پیرامون آن
• ایجاد فضایی برای مشارکت مردم در تصمیم گیری و پرورش توانایی های ارزیابی برنامه های توسعه ای در آنها

همانطور که گفته شد، فرایند آموزش محیط زیست تنها به کسب آگاهی منفعلانه محدود نمی شود، بلکه آگاهی مد نظر در این آموزش ها در جهت ایجاد حس مسئولیت و مشارکت افراد برای بهبود محیط زیست است (Lagarto, 2017). برای رسیدن به مقصود آموزش محیط زیست، ۵ هدف فرعی زیر مورد توجه هستند:

1. آگاهی: کسب آگاهی و حساسیت نسبت به محیط زیست و مشکلات وابسته به آن
2. دانش: به دست آوردن تجربه های مختلف و درک مفاهیم اصلی محیط زیست و مشکلات مربوط به آن.
3. بینش: به دست آوردن مجموعه ای از ارزش ها و احساس نگرانی برای محیط زیست و انگیزه برای شرکت فعالانه در بهبود و حفاظت از محیط زیست.
4. مهارت: کسب مهارت برای شناسایی و حل مشکلات زیست محیطی.
5. مشارکت: ایجاد گروه های اجتماعی و فعالیت های انفرادی برای ایجاد فرصت مشارکت فعالانه در تمام سطوح در جهت حل مشکلات زیست محیطی

همانگونه که در بخشی از اصول راهنمای آموزش محیط زیست در کنفرانس استکهلم نیز اشاره شده است توجه به مشکلات محلی در هنگام آموزش محیط زیست اهمیت زیادی دارد. در بخشی از این متن آمده است که «آموزش محیط زیست باید با در نظرگرفتن مناسب ترین موقعیت ها و موضوعات زیست محیطی محلی شروع و به طرف موضوعات و موقعیت هایی با گستردگی ملی، منطقه ای و جهانی پیش رود …» این به آن معناست که نهاد هایی که وظیفه آموزش محیط زیست را برعهده دارند باید ابتدا توجه خود را بر مشکلات زیست محیطی محلی معطوف کنند (محمودی و ویسی، 1384).

همچنین در بخش دیگری از این متن آمده است که «آموزش محیط زیست باید فرایندی در تمامی مراحل زندگی باشد». بنابراین این فرایند در تمامی سنین و همچنین در محیط های مختلفی مانند مدرسه و کتابخانه باید انجام شود. آموزش یکی از کهن ترین نقش ها و کارکرد های کتابداران در جامعه بوده است. فدراسیون بین المللی انجمن ها و موسسات کتابداری (ایفلا) نیز در بیانیه ای در گلاسگو (۲۴ اگوست ۲۰۰۲) بر اهمیت حمایت کتابخانه ها و کتابداران از توسعه پایدار و اهمیت آموزش به شکل های مختلف تاکید دارد. در این بیانیه از خدمات کتابداری به عنوان دروازه هایی به سوی دانش و فرهنگ یاد شده است. همچنین این خدمات به مردم در بهبود مهارت های اجتماعی و آموزشی در یک جامعه اطلاعاتی و برای مشارکت پایدار در دموکراسی کمک می کنند (عرفان منش و همکاران، 1393).

پیشینه تحقیق

در ارتباط با آموزش محیط زیست به طور اعم و آموزش محیط زیست برای دانش آموزان و بررسی میزان آگاهی آنها به طور اخص مطالعات و تحقیقات بسیار اندکی صورت پذیرفته است. در این بخش مختصری از مطالعات، پژوهش ها و طرح های تحقیقاتی که در رابطه با موضوع، انجام شده در دو بخش تحقیقات داخلی و خارجی آورده می شود.

مرادی (1396)، در تحقیقی با عنوان ” ارزیابی دانش، نگرش و رفتار مسئولانه دانشجویان نسبت به محیط زیست (مطالعه موردی: دانشجویان دانشگاه پیام نور)” با هدف ارزیابی آگاهی، نگرش و رفتار مسوولانه محیط زیستی دانشجویان دانشگاه پیام نور استان کرمانشاه اجرا شد. نتایج نشان داد که اطلاعات محیط زیستی پاسخ دهندگان در مورد شناخت تشکل های مردمی محیط زیست و حوزه فعالیت آن ها، گونه های منقرض شده جانوری کشور ایران، شناخت در مورد توسعه پایدار و ارتباط آن با محیط زیست و پارک های ملی در ایران ضعیف بوده است. همچنین اطلاعات پاسخ دهندگان در مورد باران اسیدی، لایه ازن، گازهای آلاینده هواء فرسایش خاک، نقش ها و ارزش های درختان و جنگل ها در حد قابل قبول و مطلوب بوده است. نتایج بررسی نگرش محیط زیستی دانشجویان نشان داد که نگرش آنان، به لحاظ قدرت و توان اثرگذاری بر رفتار در حد متوسط به بالا است و نگرش مثبت آن ها متمایل به سمت تفکر زیست محوری است. همچنین مهارت یا رفتار مسوولانه محیط زیستی دانشجویان در این پژوهش مثبت ارزیابی شد.

منصورغنیان وهمکاران (1395) درپژوهش خودبه سنجش اثربخشی دوره آموزشی سازمان محیط زیست دربین دانش آموزان مقاطع ابتدایی شهر اهواز پرداختند. نتایج نشان داد که بینِ میانگین دانش زیستمحیطی گروه کنترل و گروه آموزشدیده، تفاوت آماری معنی دار وجود دارد. نتایج آزمون کای اسکوئر نیز رابطه میان سطوح دانش زیست محیطی و گروه های آزمایشی را تأیید نمود، که گویای موفقیت بالای دوره آموزشی بر ارتقاء سطح دانش زیست محیطی دانش آموزان دبستانی می باشد.

پاکزادآزادخانی وهمکاران (1395) در پژوهش خود به بررسی آموزش زیست محیطی و رفتارهای حفاظت از محیط زیست دانش آموزان دبیرستان های دخترانه شهر ایلام پرداختند. نتایج نشان داد که شناخت دانش آموزان نسبت به مسایل عام و خاص زیست محیطی پایین می باشد. در معادله رگرسیونی تأثیر مثبت نگرش نوین زیست محیطی و آموزش زیست محیطی در رفتار زیست محیطی رد شد و تنها سواد زیست محیطی در رفتار زیست محیطی تأثیر مثبت داشت. در مجموع، با توجه به ضریب تعیین محاسبه شده، این سه متغیر تنها 58 درصد در شکل گیری رفتار زیست محیطی  نقش داشته اند و بقیه عواملی هستند که در این تحقیق به علت محدودیت موضوعی مورد بررسی قرار نگرفتند.

صالحی (1390)، در مقاله ای تحت عنوان رفتارهای زیست محیطی دانش زیست محیطی و تحصیلات 715 نفر از ساکنان سه استان گیلان، مازندران و گلستان را مورد بررسی قرار داده است نتایج تحقیق مذکور نشان داد که افراد مورد بررسی از دانش زیست محیطی پایینی بر خوردار بودند در حالی که رفتارهای زیست محیطی نسبتاً بالایی از خود نشان دادند. وی معتقد است ضعف آموزش زیست محیطی و فقدان آموزش زیست محیطی مناسب نه تنها مشکل آموزش رسمی است بلکه در آموزش غیر رسمی هم به چشم می خورد. به عبارت دیگر هیچ کس از دوره دبستان تا دبیرستان آموزش زیست محیطی مناسبی نمی بیند.

جنیفر کمپبل برادلی (2000)، در کشور آمریکا، تحقیقی با عنوان «رابطه بین دانش زیست محیطی و نگرش زیست محیطی در دانش آموزان دبیرستانی» به انجام داده است. در این تحقیق دانش زیست محیطی دانش آموزان دبیرستانی و همین طور نگرش آنها مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج نشان داد تفاوت معنی داری در هر دو مورد دانش و نگرش زیست محیطی دانش آموزان پس از اتمام دوره آموزشی علوم زیست محیطی مشاهده می شود. به طوری که نمرات دانش زیست محیطی به میزان ۲۲ درصد افزایش یافته است. علاوه بر این نگرش زیست محیطی دانش آموزان مطلوب تر شد و نیز ارتباط آماری معنی داری بین نمرات پیش آزمون دانش و نگرش و بین نمرات پس آزمون دانش و نگرش پیدا شد. به طوری که در هر دو مورد، دانش آموزان با داشتن نمره دانش بالاتر، نگرش مطلوب تری نسبت به دانش آموزان با نمره دانش پائین تر داشتند.

شورای آموزش محیط زیست کنتاکی^[1] در سال ۲۰۰۶ در تحقیقی تحت عنوان «بررسی میزان دانش، نگرش و رفتارهای زیست محیطی شهروندان کنتاکی، به بررسی و مطالعه دانش زیست محیطی و نگرش و رفتار اهالی کنتاکی پرداخته است. نتایج حاصل از این تحقیق نشان می دهد که زنان به طور چشمگیری جواب های نادرست تری نسبت به مردان دادند. همچنین محل زندگی شهروندان کنتاکی و نگرششان نسبت به محیط زیست تفاوت معنی داری وجود دارد و اینکه تحقیقات نشان داد که سطح دانش زیست محیطی افرادی که دارای تحصیلات بالاتری هستند بیشتر از افرادی است که از تحصیلات کمتری برخوردارند. سرانجام مشخص شد که افراد دارای تحصیلات بیشتر، رفتارهای زیست محیطی مناسب تری را از خود بروز می دهند.

تحقیـق بـوداك و همکـاران^[2] (2005)، در بررسـی عوامل مؤثر بر نگرش و رفتارهاي زیست محیطی 240 نفر از دانشجویان دانشگاه ترکیه در این زمینه قابل توجه است. در این تحقیق، محققان پی بردند که نگرش و رفتارهاي زیست محیطی بر حسب جنسیت و محل سکونت دانشجویان متفاوت بود. عـلاوه بـراین، نتـایج تحقیق نشان داد که دانشجویان سال اول دغدغه بیشتري نسبت به محـیط زیسـت داشـتند.

اگوز و همکاران^[3](2010)، می باشند. این محققان سطح آگاهی زیست محیطی 212 نفر از دانشجویان دانشکده هاي مختلف(معماري، برنامـه ریـزي شهري و منطقه اي، مهندسی محیط زیست) در آنکارا (ترکیه) را مورد بررسی قـرار دادنـد. نتایج تحقیق مذکور نشان داد علی رغم این که بسـیاري از دانشـجویان، واحـدهاي درسـی زیادي را در رابطه با محیط زیست می گذرانند، اما آگاهی شان از مسایل زیسـت محیطـی محدود و مسؤولیت پذیري شان پایین تر از سطح مورد انتظار بوده اسـت. عـلاوه بـر ایـن، نتیجه تحقیق مذکور نشان داد که این میزان دانش با میزان تحصـیلات والـدین دانشـجویان ارتباطی نداشته و تفاوتی نیز بین دانشجویان سال اول و چهارم دیده نشده است. آنچـه در تحقیق اُگوز و همکارانش جالب توجه می باشد این است که صرف داشتن آموزش انتزاعی نمی تواند به تغییر در رفتار منجر شود.

روش تحقیق

این پژوهش از نوع و به روش توصیفی – تحلیلی و به روش میدان با استفاده از پرسشنامه انجام گرفته است. تحقیق توصیفی فعالیتی برای توضیح و تشریح عینی و دقیق وقایع و ویژگی های جامعه مورد نظر یا موضوع مورد علاقه محقق است. روش تحلیلی – توصیفی پژوهشی است برای حقیقت یابی وتوصیف شرایطی که در یک زمان معین وجود دارد. پژوهشگر در این گونه تحقیقات می­کوشد آنچه را که هست، بدون هیچ گونه دخالت یا استنتاج ذهنی گزارش نماید و نتایجی عینی از موقعیت مورد مطالعه به دست آورد (ازکیا، 1393) . در این تحقیق از پرسشنامه استاندارد انجمن علمی آموزش محیط زیست و توسعه پایدار ایران استفاده گردید. که شامل 30 پرسش درباره محیط زیست و مشکلات مربوط به آن است که 10 سوال اول در حیطه دانش محیط زیست بوده . سوال 20ـ11 مربوط به نگرش درباره محیط زیست و سوالات 30ـ21 رفتار محیط زیست دانش آموزان را در مورد ارزیابی قرار می دهند. برای این تحقیق 140 دانش آموز پسر پایه هفتم شهرستان ورامین ارزیابی قرارگرفتند.

یافته های تحقیق

پژوهش حاضر به منظور بررسی تاثیر آموزش علوم محیط زیست بر دانش، نگرش و رفتار زیست محیطی دانش آموزان انجام شد. برای سنجش میزان اطلاعات زیست محیطی دانش آموزان در سه حیطه دانش، نگرش و رفتار زیست محیطی، پرسشنامه به صورت پیش آزمون میان دانش آموزان توزیع شد و تمام 140 دانش آموز در آغاز سال تحصیلی بی­آنکه هیچ ذهنیتی نسبت به سوالات پرسشنامه داشته باشند و آموزشگر بی­آنکه هیچ توضیحی داده باشد از دانش آموزان خواسته است که نظرات خود را در سی سوال پرسشنامه ارائه دهند. این مرحله، مرحله پیش آزمون است. سپس تمامی افراد نمونه یعنی 140  دانش آموز پایه­ی هفتم تحت آموزش علوم محیط زیست در قالب کلاس­های زیست محیطی قرار گرفته و مجدد به همان سی سوال زیست محیطی در قالب پس آزمون، پاسخ داده­اند. مراحل پیش آزمون و پس آزمون، هر دو در مدت نیم ساعت برگزار شده و پرسشنامه­ها جمع آوری شده است.

جدول (2): مقایسه نمرات سطح دانش زیست محیطی در پیش آزمون و پس آزمون

   با توجه به جدول بالا و نتایج حاصل از آزمون t می توان گفت که امر آموزش می تواند تاثیر بسزایی در افزایش سطح دانش زیست محیطی دانش آموزان داشته باشد. همانطور که در جدول2 مشاهده می­شود میزان اختلاف نمرات در پیش آزمون و پس آزمون حدود 61/17 می­باشد که رشدی حدود 58 درصدی در نمرات پس آزمون نسبت به پیش آزمون مشاهده می­شود.

جدول (3):  مقایسه نمرات سطح نگرش زیست محیطی در پیش آزمون و پس آزمون

   نتایج حاصل از آزمونt  نشان داد که بین آموزش محیط زیست و افزایش نمرات رفتار دانش آموزان رابطه وجود دارد و با آموزش محیط زیست رفتارهای زیست محیطی دانش آموزان به نسبت قابل توجهی بهبود یافته است. میزان اختلاف در نمرات پیش آزمون و پس آزمون نسبت به حیطه دانش بسیار بیشتر است.

جدول (4): مقایسه نمرات سطح رفتار زیست محیطی در پیش آزمون و پس آزمون

   یکی از مهمترین اهداف آموزش زیست محیطی، تغییر نگرش زیست محیطی دانش آموزان می باشد. با کمک میانگین­ها و آزمون t نتایج زیر بدست آمده است. همانطور که در جدول4 مشاهده می­شود بیشترین میزان اختلاف در نمرات پیش آزمون و پس آزمون در سطح رفتار زیست محیطی دانش آموزان بروز یافته است.

نمودار (2): مقایسه سطح نمرات دانش آموزان در سه حیطه

  با اجرای آموزش­های زیست محیطی در سطح مدرسه و با توجه به میزان پاسخگویی دانش آموزان به سوالات، مشاهده شد که سطح اطلاعات زیست محیطی دانش آموزان افزایش یافته است. میانگین نمرات کل کسب شده در آزمون از 50% کمتر بود. پس از آموزش در سطح نمرات کل آزمون افزایش قابل توجهی مشاهده شده است. میانگین کل نمرات به بالای 50% رسید که نشان دهنده رشد سطح آگاهی زیست محیطی دانش آموزان است.

آزمون همبستگی بین متغیرهای پژوهش

به منظور بررسی همبستگی و روابط بین متغیرهای تحقیق، از آزمون همبستگی پیرسون استفاده گردید؛ زیرا در نتیجه آن، روابط بین متغیرهای اساسی تحقیق (رفتار، نگرش و دانش محیط زیستی) با استفاده از ضریب همبستگی توصیف، کشف و تعیین می شوند. جدول (5)، ضریب همبستگی پیرسون و سطح معناداری آن برای متغیرهای مدل رگرسیونی را نشان می دهد. با توجه به جدول (5)، ضریب همبستگی بین دو متغیر دانش محیط زیست دانش آموزان، و متغير نگرش درباره محیط زیست با احتمال ۹۵ درصد معنادار می باشد، در حالی که ضریب همبستگی دو متغیر دانش محیط زیست دانش آموزان و رفتار محیط زیست 0.244 می باشد و این مقدار در سطح تشخیص 0.5 معنادار است. همچنین، این اتفاق برای دو متغیر نگرش درباره محیط زیست و رفتار محیط زیست قابل تعمیم است چرا که سطح معناداری برای این دو متغیر 0.000 و میزان همبستگی بین آنها 0.142 به دست آمد.

جدول (5): نتایج آزمون همبستگی بین متغیرهای پژوهش

نتیجه گیری

در دهه های اخیر، بشر با دگرگون سازی زیست بوم ها محیط زیست خود را با تغییرات عمده ای مواجه ساخته است. انفجار جمعیت، نابودی جنگل ها و گونه های نور گیاهی و جانوری، باران های اسیدی، گرم شدن کره زمین، تغییرات آب و هوایی، پدیده ال نینو، تخریب لایه ازن، ورود انواع مختلف آفت کش ها به چرخه غذایی انسان ها، ریزش بیش از پیش فضولات کارخانه ها و سموم مختلف در دریاها و رودخانه ها، ترق شدن نفتکش­های غول پیکر و وارد شدن مواد نفتی و الاینده های دیگر به دریاها، سوانح و رخدادهای هستهای جنگهای اتمی، سواتح شیمیایی و استفاده از سلاح های شیمیایی در جنگها، استفاده از محیط زیست به عنوان ابزار جنگی و … همه و همه پدیده هایی هستند که اینده کره مسکونی را در هاله ای از ابهام فرو برده است و به عقیده بسیاری از متخصصین محیط زیست، وضعیت بحرانی کنونی ناشی از ناآگاهی و با بی توجهی انسان به محیط اطراف، خودخواهی انسان و پشت پا زدن به ارزش ها و آداب و رسوم گذشته برای حفاظت و حمایت از آن بوده است. برای برقراری تعادل طبیعی، انسان ناگزیر به تغییر شیوه زندگی به سمت توسعه پایدار است که این تحول می تواند تغییرات عمده ای در جامعه کنونی و نیز نسل های آینده به وجود آورد و در این رابطه، بالا بردن کیفیت زندگی بشر در چارچوب موازین توسعه پایدار، مساله اصلی است که برای دستیابی به آن باید آموزش های لازم علمی و عملی در زمینه حفظ محیط زیست در جامعه اجرا شود. حفاظت از محیط زیست یک اصل انسانی، شرعی و قانونی است. در منابع شریعت و سنت به این مقوله مهم توجه بسیاری شده است و در توصیه های ^[4]IUCN سودمندی و فوریت تعليم مسایل مربوط به محیط زیست در کلیه سطوح خاطر نشان شده است. امروزه حفاظت از محیط زیست، یکی از مهم ترین مباحث جامعه جهانی است به گونه ای که نگهداری نادرست یا عدم رعایت استانداردهای حفاظت از آن می تواند سلامت کل جهان را مورد تهدید قرار دهد. اصل پنجاهم قانون اساسی و نیز قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست بر لزوم حفظ محیط زیست و مشارکت و آموزش وسیع تأکید دارد. آموزش محیط زیست، بنیادی ترین شیوه در حفاظت محیط زیست بوده که هدف از آن، یافتن مناسب ترین و بهترین نظام و شیوه ارایه مطالب و نحوه فعالیت ها و اجرای ساختاری است که زمینه ساز ارتقاء آگاهی های محیط زیستی در سطح جامعه می باشد تا از این طریق هر فرد جامعه خود را از طریق احترام گذاشتن به طبیعت، مسوول در حفاظت و حمایت از محیط زیست بداند. حفاظت از محیط زیست در ابتدا باید از آموزش شروع گردد. آموزش محیط زیست موجب افزایش دانش محیط زیستی و مهارت های لازم برای حفظ محیط زیست در طول زندگی می گردد. این آموزش موجب کسب مواردی همچون آگاهی درباره محیط زیست)، ارزش (شناخت محیط زیست از طریق دانش)، نگرش (مسوولیت در قبال محیط زیست) و عملکرد مهارت های لازم برای حل مشكل) توسط بادگیرنده می شود. آشنایی اقشار مختلف جامعه با مفاهيم محیط زیستی و بالا بردن آگاهی های محیط زیستی در آنان، می تواند روحیه سازگاری و حس مسئولیت پذیری در حفاظت از محیط زیست را در آنها تقویت کننده آموزش محیط زیست و افزایش سطح آگاهی های عمومی، به ویژه در کشورهای در حال توسعه، برای متوقف نمودن حرکت پرشتاب نابودی محیط زیست و طبیعت باید راه حلی جدی و موثر قلمداد شود. چنانچه یکایک افراد جامعه بر ضرورت محافظت از محیط زیست آگاهی یابند، می توان گام هایی بلند در راستای توسعه پایدار برداشت زیرا هر نوع برنامه ریزی، با چشم داشت رفع معضلات محیط زیستی، بدون مداخله عناصر فردی و اجتماعی و به عبارتی مشارکت شهروندان نمی تواند موفقیت آمیز باشد. برای حل مشکلات محیط زیستی یکی از اساسی ترین امور، افزایش آگاهی و اطلاعات است که این مهم نیاز به آموزش دارد.  بنابراین آموزش محیط زیست یک فرآیند فعال در زمینه آگاهی، دانش و مهارت هایی است که منجر به درک، تعهد، تصمیمات آگاهانه و عملکردهای سازنده برای اطمینان از احساس مسوولیت نسبت به مسایل محیط زیستی در همه بخش های وابسته به کره زمین و محیط زیست می شود. آموزش محیط زیست عبارت است از شناسایی ارزش ها و توضيح مفاهیم به منظور ایجاد مهارتها و گرایش های مورد نیاز برای درک و شناخت وابستگی های میان انسان، فرهنگ او و محیط زیست پیرامون او آموزش محیط زیست همچنین فعالیت هایی اعم از تصمیم گیری و خودالقایی قوانین رفتاری مرتبط با کیفیت محیط زیست را شامل می شود.

منابع

7. رمضانی قوام‌آبادی، محمدحسین (۱۳۹۱)، بررسی راهبردی آموزش حفاظت از محیط‌زیست در ایران: ضرورت‌ها و تنگناها. فصلنامه راهبرد، (۲۱)۶۵, ۲۳۳-۲۵۷.
8. محمودی، حسین و ویسی، هادی. (۱۳۸۴). ترویج و آموزش محیط زیست رهیافتی در حفاظت اصولی از محیط زیست. فصلنامه علمی-پژوهشی علوم محیطی، ۳(۲)، ۵۷-۶۴.
9. عرفان منش، محمدامین، و حسینی، الهه (۱۳۹۳). نقش کتابخانه‌ها در توسعه پایدار. فصلنامه داخلی کنسرسیوم محتوای ملی، ۱۵, ۱۴-۲۲.
10. غنیان، منصور وهمکاران(1395)، سنجش اثربخشی دوره آموزشی سازمان محیط زیست در بین دانش آموزان مقاطع ابتدایی شهر اهواز. عضو هیات علمی، دانشگاه کشاورزی و منابع طبیعی رامین خوزستان.
11. غنیان، منصور و همکاران (1395).ارزیابی دوره آموزشی محیط یار،مطالعه دانش آموزان مقطع ابتدایی شهراهواز.عضو هیات علمی ،دانشگاه کشاورزی و منابع طبیعی رامین خوزستان.
12. آزادخانی،پاکزادوهمکاران(1395) .بررسی آموزش زیست محیطی و رفتارهای حفاظت از محیط زیست دانش آموزان دبیرستان های دخترانه شهر ایلام، دانشکده جغرافیا، دانشگاه باختر ایلام
13. Abd-EI-Salam، M ،. EI-Naggar، H & Hussein، A. (2009). “Environmental Education and Its Effect on the Knowledge and Attitudes of Prepatatory School Students” ،Journal of Egypt Public.
14. Farahani Fard, S. 2010. Theological Foundations of Sustainability. J the Philosophy of Religion, 7(5), pp. 42-61. [In Persian]
15. Hariri Akbri, M., 2006. Management and development of civil society institutions. J Social Sciences, 1(2), pp. 41-45. [In Persian]
16. Hoseyni, F. and Shariati, M., 2004. Training needs in sustainable agriculture advocates and Agriculture Organization of Sennan. Jihad, 285(1), pp. 25-31. [In Persian]
17. ion[cited 23 July 2005]
18. Kirkpatrick, C., 2006. Development of criteria to assess the effectiveness George of national strategies for sustainable development. J Natural Resources Forum, 30(2), pp. 146-157.
19. Lagarto, S. (۲۰۱۷). Environmental education. Slideshare.net. Retrieved ۲۳ December ۲۰۱۷, from https://www.slideshare.net/stephanielagarto_۰۷/environmental-education-۱۵۳۱۰۵۹۵?qid=f۵b۱۸a۲f-۳۴da-۴۶۵۵-۹f۷۴-۴۶۵fee۰e۸c۹۵&v=&b=&from_search=۱
20. Malak Mohamadi, H. and Kamali, Y., 2012. Sazysyastgzary institutional analysis of sustainable development in Iran: Examining barriers and providing a model. J development management process, 26(2), pp. 160-186. [In Persian]
21. Naghdi, A. and Sadeghi, R., 2000. Marginalization and challenge for sustainable urban development. J Social Welfare, 20(2). pp. 213-233. [In Persian]
22. Omidwar, K. and Sarabi. M., 2012. Analysis and evaluation of socio-economic indicators of sustainable development. J geographical, 108(4), pp. 177-204. [In Persian]
23. United Nations., 1992. Rio Declaration on Environment and Development [Online]. Available from: http:// www.jus.uio.no/ lm environmental development.rio.declarat
24. Walt, G. and Gilson, L., 1994. Reforming the health sector in developing countries: the central role of policy analysis. J Health policy and planning, 9(4), pp. 53-57.

مقالات مرتبط

بانک مقالات محیط زیست