آب خاکستری منابع آب از گذشته تا به امروز از مهمترین منابع مورد نیاز بشر بوده اند، با توسعه روزافزون زندگی شهری و افزایش جمعیت تقاضا برای دستیابی به منابع آبی تشدید یافت، علاوه بر آن از یک سوی با رشد هر چه بیشتر صنعت نیاز به منابع آبی افزایش پیدا کرد و از سوی دیگر بخش کشاورزی به عنوان مهمترین بخش اقتصادی در کشورهای در حال توسعه نیاز به منابع آبی زیادی داشت که این امر سبب شد آب و منابع آبی به عنوان یکی از موضوعات چالش برانگیز در سده های اخیر مطرح شود که تمامی کشورهای جهان اعم از توسعه یافته و در حال توسعه را تحت تاثیر خود قرار می دهد. براساس گزارش سازمان خوار و بار و کشاورزی جهانی در حال حاضر بیش از 9/9 میلیارد انسان به آب شیرین دسترسی ندارد و حدود ۷/۲ میلیارد نفر نیز حداقل یک ماه از سال از دسترسی به آب شرب محروم هستند. (فائو،۲۰۱۹) وقوع چنین بحرانی زمینه را برای نزاع و چالش های بین المللی بیشتر می کند تا آنجا که شورای جهانی آب برآورد کرده است که جنگ جهانی بعدی بر سر آب خواهد بود (Bindra and other,2014).
خشکسالی های شدید و تغییرات اقلیمی در دهه های اخیر چالش های زیادی را در مقابل برنامه ریزان جهت استفاده پایدار از منابع آبی، حفظ محیط زیست و تولید مواد غذایی کافی قرار داده و این امر منجر به یک بحران جهانی شده است(میرزایی و زیبایی،۱۳۹۹). توجه به مدیریت منابع آب و برنامه ریزی برای آن باید به گونه ای باشد که به سمت توسعه پایدار از این منابع سوق پیدا کند و همانطور که در تعریف توسعه پایدار آمده است: برآورده کردن نیازها و آرمان های نسل آتی بدون به خطر انداختن توانایی نسل های آینده برای برآورده کردن نیازهای خود، باتوجه به تعریف توسعه پایدار مدیریت منابع آب نیز می بایست رویکرد کلی و بهم پیوسته و جامع داشته باشد تا بتواند ارتباط مناسب بین آب و توسعه اجتماعی و اقتصادی ایجاد کند
از این رو مشارکت فعالانه آحاد جامعه برای مدیریت یکپارچه و سیستمی ضروری می باشد.(مرادیان و همکاران،1397، حسام و نگهبان، ۱۳۹۷).
کشور ایران در پهنه خشک و نیمه خشک جهان قرار دارد و با میانگین بارندگی کمتر از ۳۰۰ میلی متر جز ۲۵ درصد جهان است که با کمبود آب مواجه اند (قاسمی و همکاران،۱۳۹۹). ایران همانند سایر کشورهای در حال توسعه کشاورزی را به عنوان بخش اصلی فعالیت اقتصادی خود قرار داده است، کشاورزی و نهاده های آن بر مبنای آب است به همین دلیل خشکسالی و کمبود آب تاثیرات بیشتری در این کشورها برجای خواهد گذاشت. افزایش چشمگیر جمعیت و رشد بی سابقه شهرنشینی در ایران و استفاد از منابع آبی تا حدی افزایش یافت که اغلب سفره ها و آبخوان ها با مازاد برداشت مواجه شد و وضعیت بحرانی و فوق بحرانی را در کشور ایجاد کرد.
آب خاکستری مفهومی جدید است که به عنوان راهکاری برای خروج از وضعیت بحرانی منابع آب مورد استفاده قرار گرفته است و به واسطه بارمیكروبی پایین آب خاکستری، تصفیه و بازیافت آن در جهان مخصوصاً در کشورهایی که با بحران آبی روبه رو می باشند، مورد توجه جدی قرار گرفته است. بازیافت آب خاکستری علاوه بر ایجاد یک منبع جایگزین برای مصارفی مثل فلاش تانک و آبیاری موجب کاهش بار ورودی به تصفیه خانه ها و کاهش هزینه های انتقال می شود به همین منظور پروژه های بازیافت متعددی در سراسر جهان و ایران در حال اجراست. (رضائی و صراف زاده، ۱۳۹۸) در این تحقیق به بحث و بررسی در مورد بازچرخانی آب‌های خاکستری، گونه‌شناسی آن، کاربردهای آن، تجارب جهانی و ظرفیت‌های استفاده از آب‌های خاکستری در سطح کشور پرداخته شده است.
مبانی نظری
منابع آب در سراسر جهان با محدودیت رو به روست و افزایش جمعیت شهرنشین بر کاهش این منابع دامن زده است، کشور ایران نیز از روند سریع شهرنشینی دور نبوده است و این روند را بدون برنامه و به سرعت طی می کند، میزان سرانه آب مصرفی خانگی در ایران در سال ۱۳۹۵ حداکثر ۱۵۰ لیتر به ازای هر نفر در شبانه روز بوده است که ۳۰ لیتر آن جهت مصرف کرد دستشویی ها و توالت ها در نظر گرفته می شود. از میزان باقیمانده سرانه مصرف نیز به طور تخمینی 21 لیتر جهت تبخیر و سایر هدررفت های غیرقابل بازیابی و تجمیع در نظر گرفته می شود و نهایتا عدد 111 لیتر به ازای هر نفر در شبانه روز به دست می آید این میزان از مصرف، روزانه تبدیل به فاضلابی می شود که دارای بار میکروبی کمتری بوده و به آن فاضلاب خاکستری گفته می شود (بی نام،۱۳۹۵). آب خاکستری، به انگلیسی (Greywater) به آب‌های ضایعاتی (پساب) که دربرگیرنده تمام جریان‌ها به استثنای فاضلاب خروجی از سرویس‌های بهداشتی (فاضلاب مدفوعی که به آن آب سیاه می‌گویند) استحصال‌شده از فعالیت‌های معمول روزانه مانند رخت‌شویی، شستشوی ظروف و حمام‌کردن است، که می‌تواند برای اموری مثل آبیاری فضاهای سبز، سیفون توالت و ساختمان‌های نیازمند رطوبت زیاد مانند گلخانه‌ها، به مصرف مجدد برسد. آب خاکستری پس از تصفیه، می‌تواند بسته به نوع و میزان تصفیه اعمال‌شده، برای مصارف غیر‌شرب، آبیاری سطحی و زیرزمینی، لباسشویی و سرویس بهداشتی، مورد استفاده مجدد قرار گیرد (Allen,2017). این فاضلاب محلول رقیقی است که ۹۹درصد آن را آب و فقط ۱/۰ درصد آن را مواد جامد آلی و معدنی نظیر پروتیین ها، چربی ها، کربوهیدرات ها، مواد پاک کننده، املاح معدنی و عوامل بیولوژیک از جمله باکتری های بیماری زا و غیر بیماری زا شامل می شود، .آب خاکستری براساس نوع استفاده در کشورهای گوناگون ۳۰% تا ۸۰ % فاضلاب تولیدی را شامل می شود. (الماسی،۱۳۹۵) به‌طور‌کلی سیستم‌های بازچرخانی و استفاده مجدد از آب خاکستری شامل چند بخش و واحد اصلی است: 1- سیستم جمعآوری متشکل از شیرها و لوله‌ها به‌منظور انتقال آب خاکستری به بیرون از خانه، 2- مخزن جمعآوری برای نگهداری موقت مقدار زیادی از آب خاکستری، 3- سیستم‌ها و واحدهای مربوط به فرایندهای مختلف تصفیه مانند آشغالگیر، انواع فیلترها، گندزدایی و …، 4- پمپ برای انتقال آب خاکستری تصفیه‌شده از مخزن جمعآوری به مقاصد مورد استفاده. با توجه به اینکه عمده کاربرد و استفاده مجدد از آب خاکستری تصفیه‌شده برای مقاصد آبیاری است، اغلب یک سیستم آبیاری نیز با سیستم آب خاکستری همراه است. (سیدزاده،۱۳۹۹)
آب خاکستری را می توان بر اساس منابع تولیدکننده آن به دو بخش کلی تقسیم کرد:
۱-آب خاکستری با آلودگی کم (بدون در نظر گرفتن فاضلاب لباسشویی و آشپزخانه)
۲-آب خاکستری با آلودگی زیاد (با در نظر گرفتن فاضلاب لباسشویی و آشپزخانه) (نجمی،۱۳۹۷)
شکل۱: انواع آب خاکستری و اجزا تشکیل دهنده آن
برای استفاده از فاضلاب می بایست پارامترهای سنجش پساب به دقت مورد بررسی قرار گیرد تا از ورود هرگونه آلاینده، جامدات معلق و Ph مازاد جلوگیری شود تا از آسیب به محیط زیست جلوگیری شود.
منزوی در پژوهش خود تصفیه فاضلاب را به سه روش تقسیم می کند:
- فیزیکی: به روش هایی که طی آن ها از نیروها و ویژگی های فیزیکی مواد برای حذف آنها استفاده می شود، روش های فیزیکی می گویند. آشغال گیری، دانه گیری، فیلتراسیون، هوادهی و ته نشینی نمونه هایی از روش های فیزیکی تصفیه فاضلاب هستند.
- شیمیایی: به روشه ایی گفته می شود که در آنها برای حذف آلاینده ها از مواد و واکنش های شیمیایی استفاده می شود، گفته می شود. انعقاد، لخته سازی، تبادل یون و تنظیم pH ازجمله روش های شیمیایی محسوب می گردند.
- بیولوژیکی: در این روش ها از فرایندهای بیولوژیکی برای حذف آلاینده ها استفاده می شود مانند سیستم های لجن فعال و برکه تثبیت. روش های بیولوژیکی را می توان به دو دسته کلی تقسیم بندی نمود: هوازی، بی هوازی
- هوازی: برخی از فرایندهای بیولوژیکی در حضور اکسیژن محلول صورت می پذیرد که به آنها فرایندهای هوازی و به روش هایی که از فرایندهای هوازی در آنها استفاده می شود، روش های بیولوژیکی هوازی گفته می شود.
- بی هوازی: به فرایندهایی که در غیاب اکسیژن محلول توسط میکروارگانیسم ها اتفاق می افتد، فرایندهای بی هوازی می گویند. در روش های بیولوژیکی تصفیه فاضلاب از این فرایندها استفاده می شود. لازم به ذکر است که در سپتیک تانکها به سبب عدم وجود اکسیژن محلول کافی فرایندهای بی هوازی بیولوژیکی غالب هستند. (منزوی،۱۳۹۰)
امروزه جایگزینی آب آشامیدنی با آب خدماتی به پایداری منابع ارزشمند آب پاک کمک می کند. این آب خدماتی از منابعی مختلفی همچون آب خاکستری تأمین می شود که علاوه بر صرفه اقتصادی با انجام عملیات درست و به جا می توان مطمئن شد که هیچ خطر و یا ناراحتی بهداشتی برای مصرف کننده به وجود نخواهد آورد، آب های خاکستری در زمینه های متعددی کاربرد دارد که در زیر به پاره ای از آن ها اشاره شده است:
جدول۱- کاربرد های مختلف آب های بازیافتی در جهان
| کاربرد | موارد استفاده |
| شهری | شست وشوی معابر، آبیاری پارک ها، شست وشوی ماشین ها، آبیاری باغچه های منازل، شیرهای آتشنشانی، فلاش تانکها، تهویه هوا |
| کشاورزی | محصولات غذایی، تولید علوفه، گلخانه ها، آبزی پروری |
| صنعتی | برج های خنک کننده، تولید بتن، متراکم نمودن خاک، کنترل گرد و غبار |
| تفریحی | آبیاری زمین گلف، آبگیر تفریحی با یا بدون دسترسی مردم (ماهیگیری، قایق سواری،…) |
| محیط زیستی | تغذیه آبخوان، زیستگاه های حیات وحش، جنگل کاری |
| شرب | تصفیه برای شرب، تغذیه آبخوان برای شرب |
استفاده از آب های خاکستری نخستین بار در سال ۱۹۲۵ در آمریکا مطرح گشت و با طی زمان اندکی به یکی از روش های مهم و کارآمد در بازیابی و استفاده مجدد از منابع آب تبدیل شد و در سراسر جهان مورد استفاده قرار گرفت که به برخی از آن ها به اختصار پرداخته ایم:
- آمریکا: در آمریکا برای حفظ منابع آبی شهر منابع نامتعارف در کنار منابع متعارف مورد استفاده قرار می گرفتند که این منابع عبارت بودند از جمع آوری آب باران، بازچرخانی پساب تصفیه شده فاضلاب و استفاده از آب های خاکستری برای آبیاری فضای سبز، در ایالت کالیفرنیا علاوه بر پساب روشویی و حمام، پساب ظرفشویی نیز به عنوان منابع آب خاکستری استفاده می گردد.
- استرالیا: آب خاکستری تصفیه شده به صورت عام برای مصارف غیر آشامیدنی روزانه در استرالیا به کار گرفته شد و شهر سیدنی سالانه ۲۵ میلیون مترمکعب آب مورد نیاز خود را از طریق بازیافت آب خاکستری تأمین می کند.
- اردن: در این کشور به دلیل محدودیت بسیار شدید آب، طرحهای متنوع استفاده مجدد از آب مورد توجه بسیار واقع گرفت تا جایی که در حدود 64 درصد از آب مورد استفاده در کشاورزی از طریق تصفیه فاضلاب های شهری و آب خاکستری تأمین می شود.
- لبنان: تاثیرات مثبت طرح بازچرخانی آب خاکستری در اردن و اثرات مثبت آن توجه برنامه ریزان لبنانی را جلب کرد و در سال ۲۰۰۲ مرکز پژوهش های پیشرفته بین المللی کانادا با همکاری مرکز اسلامی مدیریت و توسعه منابع آب پروژه تصفیه و استفاده مجدد از آب خاکستری را برای ۳۴ خانه در ۶ منطقه مسکونی در لبنان شروع کرد. هدف پروژه انجام تحقیقات بر روی آب خاکستری و کارایی آن برای آبیاری باغات در مناطق خشک قرار داده شده بود که نتیجه آن سبب افزایش میزان رشد سبزیجات و درختان شد.
کشور هایی مثل آلمان و ژاپن و بسیاری از کشورهای در حال توسعه برای تامین نیازهای خود به تصفیه آب خاکستری روی آوردند که بسته به نوع فناوری مورد استفاده کاربرد آب خاکستری متفاوت خواهد بود. (المیاحی،۱۳۹۸)
نمودار۱- سرانه آب خاکستری استحصالی کشور های مختلف
با توجه به وضعیت بارندگی، پوشش گیاهی و سایر عوامل تاثیرگذار در حجم نزولات جوی، حدود 130تا139 میلیارد متر مکعب در سال است که حجم قابل استحصال با در نظر گیری آب های برگشتی است. حدود 105 میلیارد متر مکعب را جریان های سطحی و 25 میلیارد مترمکعب را جریان های نفوذی به منابع زیرزمینی تشکیل می دهند. سرانه آب تجدیدپذیر کشور در سال ۱۳۴۰ حدود ۵۵۰۰ متر مکعب و در سال ۱۳۵۷ به ۳۴۰۰ متر مکعب و در سال ۱۳۶۷ ۲۵۰۰ متر مکعب کاهش یافته است این میزان با توجه به روند افزایش جمعیت در سال ۱۳۸۵ به حدود ۱۷۵۰ تنزل یافته و در افق سال ۱۴۰۴ ۸۰۰ مترمکعب خواهد رسید. این ارقام نشانگر شکاف بین تقاضا و عرضه آب است که توجه به آب های خاکستری را مورد تاکید قرار می دهد. برای تامین آب مورد نیاز برخی فعالیت ها و صنایع در صورت امکان می توان از منابع آب جایگزین به جای آب شرب استفاده کرد. در جوامع شهری که دارای کمبود منابع آب هستند، پساب حاصل از تصفیه فاضلاب می تواند به عنوان منبعی قابل اطمینان و جایگزین محسوب شود (روحانی فرحمند و تیزقدم غازانی،۱۳۹۴). میزان هدر رفت آب های خاکستری در ایران بسیار بالاست در حالیکه ۸۰ درصد فاضلاب کشور را آب های خاکستری تشکیل داده و تصفیه این آب می تواند برای مصارف گوناگون مانند تامین آب فلاش تانک، آبیاری فضای سبز ساختمان ها و شست و شوی پارکینگ، محوطه و شستن ماشین ها در کارواش مورد استفاده قرار گیرد.
کشورهای پیشرفته صنعتی به استفاده مجدد از آب های خاکستری در محل تولید روی آورده اند تا کاهش بار فاضلاب و نیز کاهش هزینه های تصفیه آن را به دنبال داشته باشند این در حالی است که تنها در شهر تهران ۳۰۰ لیتر آب شرب در شبانه روز هدر می رود و سبب برهم خوردن تعادل عرضه و تقاضای منابع آب می شود. اگر چه تصفیه و استفاده از آب خاکستری الزامات فنی و بهداشتی زیادی دارد، اما اگر بتوان از آن بهره گرفت، باعث می‌شود بخش اعظمی از آبی که استفاده شده مجدد بازچرخانی شده و از آب شرب استفاده نشود. علاوه بر آن حفاظت از آب شیرین، حفاظت از منابع آب سطحی و زیرزمینی و تأمین آب از دیگر مزایای استفاده مجدد از آب خاکستری در مناطق شهری است و می توانن با مدیریت درست این منابع بازچرخانی شده آب مورد نیاز فعالیت های صنعتی و کشاورزی را نیز فراهم نمود.
نتیجه گیری
آب و منابع در دسترس آن از موضوعات مهمی است که کشورهای جهان از گذشته تا به امروز با آن مواجه بوده اند لیکن در سال های اخیر به واسطه رشد سریع جمعیت و نیاز به منابع آب برای مصارف روزانه و تولید محصولات غذایی از میزان منابع آب کاسته شد و شرایط بحران آب در سراسر جهان به وقوع پیوست. ایالت کالیفرنیا آمریکا نخستین بار استفاده از آب های خاکستری را برای تامین مصارفی مانند آبیاری فضای سبز، فلاش تانک و …. مورد استفاده قرار داد که تا مدت های این امر غیرقانونی بود تا زمانی که مزایای استفاده از این پساب سبب شد به صورت رسمی و قانونی پذیرفته شود و در کل آمریکا مورد استفاده قرار گیرد. آب خاکستری بر خلاف آب سیاه که از فاضلاب سرویس های بهداشتی ایجاد می شود و مقادیر بالایی مدفوعات در آن وجود دارد حجم بسیار کمی از آلاینده ها را در خود دارد که بنابر نوع مصرف تصفیه آن نیز متفاوت خواهد بود. آب خاکستری کاربردهای متفاوتی دارد در مصارف روزانه برای شست وشوی معابر، آبیاری پارک ها و فضای سبز در صنعت برای برج های خنک کننده، تولید بتن، کنترل گرد و خاک در کشاورزی برای تولید محصولات غذایی، تولید علوفه، گلخانه ها و آبزی پروری و …. که این مصارف متعدد سبب استفاده از آب های خاکستری در کشورهای دیگر مانند استرالیا، اتحادیه اروپا، بریتانیا، آلمان، ژاپن و بسیاری از کشورهای در حال توسعه شد.
ایران کشوری است که به لحاظ موقعیت جغرافیایی در منطقه خشک و نیمه خشک واقع شده است و مسئله آب موضوعی مهم برای مردمان این منطقه است و محور شکل گیری سکونتگاه ها و فعالیت ها بر پایه آب بوده است. با توجه به اهمیت آب سیستم تقسیم منابع آب در ایران به صورت سنتی در گذشته و مدرن در زمان حال، همواره مورد توجه برنامه ریزان بوده است. رشد روز افزون جمعیت از یک سو و روند سریع شهرنشینی از سوی دیگر و کمبود هرچه بیشتر منابع آب برنامه ریزان را به سوی استفاده از منابع آب جایگزین سوق داده است تا از وضعیت بحرانی فاصله گیرند. بررسی ها حاکی از آن است میزان هدررفت آب در کشور بسیار بالاست و این در حالی است که می توان با بازچرخانی مجدد پساب های فاضلاب به چرخه مصرف از استفاده منابع آب شیرین و باکیفیت در مصارف غیر شرب جلوگیری کرد، هزینه های تصفیه آب را کاهش داد که این امر سبب صرفه جویی اقتصادی است و مهمترین ویژگی بازچرخانی منابع آبی حفظ و ذخیره منابع آب شیرین برای نسل آینده و خروج از وضعیت بحران و رسیدن به پایداری است. طرح های متعددی برای استفاده از آب های خاکستری صورت گرفته است اما با توجه به شرایط فوق بحرانی منابع آب کشور میزان طرح های بازچرخانی منابع آب می بایست افزایش یابد و دولت با ارائه امکانات متعدد اقتصادی-اجتماعی و سیاسی در حمایت هر چه بیشتر از این طرح ها گام بردارد. زیرا که برای برون‌رفت از تنش آبی و یا به عبارت بهتر، برای سازگاری با کم‌آبی، مدیریت مصرف آب یکی از راهکارهای مؤثر است و در این میان تصفیه، بازچرخانی و استفاده مجدد از آب خاکستری یکی از راهکارهای اصلی مدیریت مصرف آب محسوب می‌شود.
منابع
- المیاحی، ابوالفضل (۱۳۹۸). استفاده از آب خاکستری در تولید انرژی الکتریسیته و آبیاری فضای سبز در ساختمان های بلند مرتبه (نمونه موردی: برجهای سبز کوثر)، پایان نامه کارشناسی ارشد، گروه عمران-مهندسی و مدیریت ساخت، دانشکده مهندسی، دانشگاه فردوسی مشهد.
- الماسی، سروش(۱۳۹۵). ساخت و بررسی غشای سرامیکی جهت تصفیه و فیلتراسیون آب های خاکستری، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده مهندسی شیمی، پردیش دانشکده های فنی، دانشگاه تهران.
- بی نام. 1395 .مبانی و ضوابط طراحی طرحهای آبرسانی شهری. تهران: سازمان برنامه و بودجه، مرکز مدارک اقتصادی – اجتماعی و انتشارات. نشریه 3-117 .تعداد صفحه: 36.
- حسام، مهدی و نگهبان، سعید (۱۳۹۹). بررسی شبکة روابط اجتماعی بهره برداران از منابع آب در راستای مدیریت بهینه) مطالعة موردی: نخلستان های بخش شرقی شهر فدامی، شهرستان داراب (پژوهش های جغرافیای انسانی، دوره۵۲، شماره۲، ص۵۰۱-۵۱۴
- رضائی، مسعود و صراف زاده، محمدحسین (۱۳۹۸). بررسی ویژگی های آب خاکستری و روش های بازیابی آن، نشریه علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره۲۱، شماره۱۲، ص۸۹-۱۰۸
- روحانی فرحمند، اشکان و تیزقدم غازانی، مصطفی (۱۳۹۶). بررسی فنی و اقتصادی هزینه های استفاده از آب خاکستری در ساختمان های بلند مرتبه ایران، نشریه آب و فاضلاب، دوره۲۸، شماره۳، ص۱۳-۲۲.
- سیدزاده، سیدعلی (۱۳۹۹). مصرف آب خاکستری برای استفاده بهینه منابع آبی، روزنامه شرق، https://www.pishkhan.com/news/198724
- قاسمی، مریم، عیلزاده دولت آبادی، لیدا و سهیلی فر، حسین (۱۴۰۰)، شناسایی راهبردهای مطلوب مدیریت صحیح منابع آب کشاورزی از دیدگاه بهره برداران خرده پا (مطالعه موردی دهستان درزآب، شهرستان مشهد)، نشریه تحقیقات اقتصاد کشاورزی، جلد۱۳، شماره۲، ص۸۱-۱۰۸
- میرزایی، عباس و زیبایی، منصور(۱۳۹۹). بررسی استراتژی های تطبیقی برای مدیریت منابع آب کشاورزی تحت تغییر اقلیم در حوضه آبریز رودخانه هلیل رود، نشریه اقتصاد و توسعه کشاورزی، جلد۳۴، شماره۴، ص۳۹۷-۴۱۹
- منزوی، محمدتقی. 1391 .فاضلاب شهری – تصفیه فاضلاب. جلد دوم. تهران: دانشگاه تهران، موسسه انتشارات. تعداد صفحه: 254.
- نجمی، مهنوش (۱۳۹۷). بازیافت آب خاکستری حاوی آلاینده های آرایشی بهداشتی در بيوراکتورغشایی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده مهندسی شیمی، پردیش دانشکده های فنی، دانشگاه تهران.
- Al-Gheethi, A. A. S., Noman, E. A., Radin Mohamed, R. M. S., Bala, J. D., & Mohd Kassim, A. H. (2019). Qualitative characterization of household greywater in developing countries: A comprehensive review. Management of greywater in developing countries, 1-31.
- Bindra, S. P.; Hamid, A.; Salem, H.; Hamuda, Kh. and Abulifa, S., 2014, Sustainable integrated water resources management for energy production and food security in Libya, Procedia Technology, vol. 12, PP. 747-752.
- Allen , L.(2017).Greywater, Green Landscape. How to Install Simple Water-Saving Irrigation Systems in Your Yard, Storey Publishing .
- Ghaitidak, D.M. and K.D. Yadav, Characteristics and treatment of greywater–a review. Environ Sci Pollut Res Int, 2013. 20(5): p. 2795-809.
