مقایسه معصومه سلیمانی
در گذشته سبک زندگی روستایی و تعداد جمعیت آن، با توان‌ها و ظرفیت‌های اکولوژیکی تناسب داشت ولی در قرن اخیر، کشاورزی مدرن در قالب تولید گرایی منجر به مشکلاتی از جمله بهره‌برداری بیش از حد از منابع آب زیرزمینی گردیده است.
وضعیت منابع آب در نواحی روستایی ایران نیز با این مشکل روبروست. ولی این مسئله زیست محیطی در روستاهای مختلف کشور شدت و ضعف دارد که شناخت این تفاوت‌ها در جلوگیری از تشدید مشکلات زیست محیطی مؤثر است. لذا در این تحقیق اقدام به مقایسه وضعیت منابع آب و مدیریت آن در دو گروه روستاهای پایدار و ناپایدار جمعیتی گردیده است. نتایج تحقیق نشان داده است، تفاوت معناداری از نظر وضعیت خشک شدن منابع آب بین دو گروه روستاها وجود دارد و در روستاهای ناپایدار جمعیتی بیش از روستاهای پایدار است. از نظر کاهش آبدهی منابع آب، تفاوت بین این دو گروه معنادار نیست و هر دو گروه با این مشکل روبرو هستند. از نظر روش مقابله با کاهش آبدهی منابع آب بین دو گروه مورد مطالعه تفاوت معنادار است. اقدامات مدیریتی خانوارها در روستاهای ناپایدار بیش از روستاهای پایدار بوده و خشک شدن بیشتر منابع آب و مشکلات مربوط به آن، روستاییان را بیش از گروه دوم به سمت مدیریت بهینه آب سوق داده است. لذا بر اساس نتایج مقایسه
تحقیق پیشنهاد می‌گردد، قبل از آن که روستاهای پایدار جمعیتی به وضعیت روستاهای ناپایدار گرفتار شوند، هدایت، ارشاد و حمایت روستاییان جهت مدیریت بهینه آب ضروری است.
مقدمه
آب به‌عنوان منبع مهم توسعه پایدار کشاورزی در سراسر جهان در نظر گرفته شده و استفاده پایدار از آب آبیاری، اولویت کشاورزی، در مناطق خشک است. در جوامع روستایی، آب علاوه بر مصارف سایر جوامع، نقش مهمی در تأمین معیشت به عهده دارد. معنای لغوی روستا در برخی از منابع، محل رویش و رستنگاه ذکر شده که حاکی از نقش اقتصاد کشاورزی و (وابسته بودن آن به آب و زمین زراعی مناسب است ) در گذشته سبک زندگی روستایی و تعداد جمعیت آن، با توان‌ها و ظرفیت‌های اکولوژیکی تناسب داشت. ولی در قرن اخیر، محیط طبیعی نواحی روستایی به دلیل بهره برداری انسانی از فضاهای روستایی دچار تخریب شده است. در واقع بسیاری از فرایندهای اصلی تغییر اجتماعی و اقتصادی در نواحی روستایی در طول قرن گذشته تأثیرات زیست محیطی چشم گیر و منفی به همراه داشته است علیرغم هشدار جدی در سطح بین‌المللی از دهه‌ی 1930، مبنی بر این که مدرن سازی کشاورزی به این شکل منجر به مسائل زیست محیطی جدی می‌شود، اما اصولاً فعالیت کشاورزی که به ایجاد مشکلاتی مانند تغییر کاربری اراضی، تخریب پوشش گیاهی و بهره برداری بیش از حد از سفره‌های آب، کمک کرده بود، نه تنها ادامه پیدا کرد، بلکه (در چارچوب تولید گرایی شدت یافت مقایسه
در ایران نیز تلاش بسیاری برای تبدیل کشاورزی سنتی به کشاورزی مدرن انجام شده است، برنامه‌هایی که هدف آن‌ها افزایش بازده در واحد سطح محصولات کشاورزی است. کشاورزی مدرن، موجب ناپایداری منابع پایه، گردیده و این امر، توسعه کشاورزی را در معرض خطر قرار داده است؛ بنابراین، امکان توسعه نهادها و عوامل تولید در بخش کشاورزی وجود نداشته و کاهش توان حمایتی اکوسیستمی، باعث کاهش سرانه منابع پایه آب، زمین و غیره گردیده است از سویی اقالیم بیابانی در مقابل سوء مدیریت آب بسیار آسیب پذیر و شکننده هستند لذا در کشور ایران که به دلیل شرایط اقلیمی، منابع آب زیادی وجود ندارد، مدیریت در امر استفاده از آب الزامی است. گذشته از آن، ایجاد ارزش افزوده بر تولید محصولات کشاورزی نیز می‌تواند به‌منزله استفاده بهینه از منابع آب قلمداد گردد. جهت بررسی و مقایسه وضعیت منابع آب و مدیریت آن، شهرستان فردوس به‌عنوان ناحیه مورد مطالعه این تحقیق انتخاب گردیده که با توجه به نقشه شماره 1 در شمال غربی استان خراسان جنوبی قرار گرفته است.
یعنی آب و هوای نیمه بیابانی Bsks اقلیم این ناحیه بر اساس سیستم تقسیم بندی آب و هوایی ولادیمر کوپن، در گروه مناطق معتدل با زمستان‌هایی سرد و تابستان‌های خشک، قرار می‌گیرد. میانگین بارش در این ناحیه حدود 130 میلی‌متر است (آمار هواشناسی شهرستان فردوس) لذا از اقالیم بیابانی و در مقابل سوء مدیریت آب شکننده است. مقایسه
روستاهای این ناحیه را از نظر رشد جمعیت، می‌توان در دو گروه قرار داد. برخی از روستاهای آن دارای نرخ رشد جمعیت مثبت است ولی برخی دیگر با نرخ رشد منفی روبروست. در این تحقیق تلاش شده است، این دو گروه روستاها از نظر وضعیت منابع آب و نیز مدیریت آن مورد مقایسه قرار گیرند. هدف آن است که در این مقایسه شناخت بهتری از وضعیت منابع آب و مدیریت آن در این روستاها حاصل گردد تا بتواند راهنمای برنامه ریزان عرصه روستا باشد.
روش تحقیق
این تحقیق بر اساس ماهیت و روش توصیفی تحلیلی است. متغیرها و شاخصهای مورد تأکید تحقیق جهت مقایسه دو گروه روستاها به شرح جدول شماره 1 است.
جمع آوری اطلاعات و داده‌ها با استفاده از روش کتابخانه‌ای و میدانی صورت گرفته است. در تحلیل داده‌ها از آمار توصیفی و استنباطی استفاده شده و به کمک فراوانی‌ها و نسبت‌ها ویژگی‌های موضوع به زبان آمار تحلیل شده است. مقایسه بین دو گروه روستاها نیز با استفاده از آزمون خی دو انجام شده است.
جامعه آماری تحقیق و حجم نمونه
جامعه آماری این پژوهش شامل 25 سکونتگاه روستایی با جمعیت بیش از 20 خانوار شهرستان فردوس (نقشه شماره 1) و 2219 خانوار ساکن در روستاهای نمونه (سرشماری عمومی نفوس و مسکن،1390) است.
حجم نمونه برابر 12 روستا تعیین n در انتخاب روستاهای نمونه به این ترتیب عمل شده است. ابتدا با استفاده از فرمول 01365 )، به دو گروه دارای نرخ رشد مثبت و منفی تقسیم شده است. سپس روستاهای بر اساس نرخ رشد 25 ساله (1390 شدند. پس از آن به‌تناسب روستاهای نمونه از هر گروه به روش قرعه کشی انتخاب گردید. در انتخاب خانوارهای نمونه در روستاهای نمونه نیز به این ترتیب عمل شده است که از میان 2219 خانوار ساکن در روستاهای نمونه به روش کوکران با فرض برابری وجود یا عدم وجود صفت در جامعه و با سطح اطمینان 95 درصد حجم نمونه برابر 328 خانوار تعیین شده است. سپس به‌تناسب تعداد خانوار ساکن در هر روستا، نمونه مناسب از آن انتخاب شده است. انتخاب خانوارهای نمونه در هر روستا نیز به روش نمونه گیری طبقه‌ای انجام شده به این ترتیب که در هر روستا از هر خیابان به‌تناسب چند خانوار به‌تصادف انتخاب شدند. در مورد روستاهایی با حجم جمعیتی کمتر از 100 خانوار به‌جای تناسب ا رابطه n0 استفاده شده است. این امر سطح نمونه را به 338 خانوار افزایش داد.
نتایج و بحث
یافته‌های توصیفی تحقیق
وضعیت منابع آب حوضه آبریز فردوس
اولین آمار برداری از منابع آب زیرزمینی حوضه آبریز فردوس در سال 1345 صورت گرفته و از آن زمان تاکنون مقایسه آماربرداری‌های متعددی انجام شده که در جدول شماره 2 انعکاس یافته است. این جدول، نشان می‌دهد، علیرغم ممنوعه بودن این حوضه از سال 1370 تا کنون، همواره بر تعداد چاه‌ها و میزان تخلیه از این منابع افزوده شده است. ولی علی رغم افزایش تعداد قنوات، میزان استحصال آب از آن کاهش چشم گیر داشته است. مقایسه روند استحصال آب از چاه‌ها و قنوات در نمودارهای شماره 1 و 2 نشا ن می‌دهد؛ علیرغم افزایش تعداد چاه و قنات در این ناحیه، میزان آب استحصال شده از این منابع به ترتیب روند صعودی و نزولی داشته است.
وضعیت منابع آب کشاورزی در خانوارهای نمونه
جهت بررسی دقیق‌تر تمایز روستاهای پایدار و ناپایدار، از نظر وضعیت منابع آب، اقدام به مشخص کردن نوع منبع آبیاری خانوارهای کشاورز، گردیده و نتایج آن در جدول شماره 3 آمده است. بر این اساس، منبع آب کشاورزی بیشتر خانوارهای نمونه در روستاهای ناپایدار، قنوات و در روستاهای پایدار، چاه بود است. قنوات به دلیل اینکه بخش هیدرولیک آبخوان را تخلیه می‌کنند، دبی آن‌ها، نسبت به تغییرات سطح آبخوان حساس تراست. لذا، وقوع خشک‌سالی یا افت سطح آب زیرزمینی به هر دلایلی، سریع‌تر در دبی آب قنات، انعکاس می‌یابد. ولی در مورد چاه، استحصال آب با پمپاژ موجب می‌گردد، این اثرات با تأخیر بیشتری آشکار گردد.
مقایسه
برای بررسی این امر، اقدام به محاسبه فراوانی مطلق و نسبی خانوارهایی گردیده که با خشک شدن حداقل یک منبع آب کشاورزی 1 مواجه هستند و در این ارتباط، جدول شماره 4 تهیه شده است. طبق جدول، در روستاهای ناپایدار، 66,2 درصد خانوارها با خشک شدن حداقل یک منبع آب کشاورزی خود روبرو هستند و در روستاهای پایدار، این رقم کمتر و 34,2 درصد بوده است. لذا، این ارقامی می‌تواند گفتار قبل، یعنی آسیب پذیری بیشتر روستاهای متکی به قنات را تأیید کند.
مقایسه
برخی از منابع آب ناحیه، به‌طور کامل خشک نشده است. ولی کشاورزان بهره بردار از آن منابع، با افت آب دهی منبع آبی خود روبرو هستند. برای بررسی دقیق‌تر این امر، وضعیت خانوارهای نمونه مواجه با افت آب دهی منبع آب، بررسی شده و طبق جدول شماره 5 معلوم شده است، در روستاهای پایدار، 94,7 درصد از خانوارهای نمونه کشاورز و در روستاهای ناپایدار،97,1 درصد از آن‌ها، با این مشکل روبرو هستند. لذا گرچه افت آب دهی منابع آب در هر دو گروه روستاها، وجود دارد ولی شمار خانوارهای مواجه با افت آب دهی در روستاهای ناپایدار اندکی بیش از روستاهای پایدار است. مقایسه
اقدامات مدیریتی خانوارهای نمونه
چنانچه، کاهش سطح زیر کشت را اقدامی انفعالی در مقابل کاهش آب دهی، قلمداد نماییم و تغییر الگوی کشت، تغییر روش آبیاری، تغییر روش‌های انتقال آب و صرفه جویی در آبیاری و سایر روش‌ها را، اقدامات مدیریتی در مقابل کاهش آب محسوب نماییم، بر اساس نتایج مندرج در جدول شماره 6 خانوارهایی که عکس‌العمل انفعالی داشته‌اند در روستاهای پایدار 33,8 درصد و در روستاهای ناپایدار، 29,8 درصد بوده است. از این لحاظ خانوارهای بیشتری در روستاهای ناپایدار، سعی در جبران کمبود آب مورد نیاز در آبیاری خود داشته‌اند. مقایسه
چنانچه، در ناحیه مورد مطالعه، در خانوارهای نمونه‌ی مواجه با افت دبی منابع آب، به ترتیب پایدار و ناپایدار، تغییر نوع کشت، در 2,2 و 1,5 درصد از افراد، تغییر روش آبیاری، در 8,8 و 8,4 درصد، مدیریت انتقال آب در 5,9 و 3,8 درصد، صرفه جویی در آبیاری در 19,1 و 7,6 درصد، سایر روش‌های مدیریتی، در 3,7 و 8,4 درصد و ترکیبی از روش‌ها در 26,5 و 40,5 درصد از این خانوارها انجام شده و در مجموع، در روستاهای پایدار، 66,2 درصد از خانوارهای مواجه با افت آب دهی از روش‌های مدیریتی استفاده می‌کنند و در روستاهای ناپایدار، 70,2 درصد. لذا در هر دو گروه تعداد افرادی که از شیوه‌های مدیریتی استفاده می‌کنند، زیاد است ولی محدودیت بیشتر منابع آب، در روستاهای ناپایدار، آنان را بیشتر به سمت و سوی استفاده بهینه از آب سوق داده است.
جدول 6: فراوانی نسبی خانوارهای نمونه بر حسب روش مقابله با کاهش حجم منابع آب کشاورزی به تفکیک روستاهای پایدار و ناپایدار، مقایسه
نمودار 4: اقدامات کشاورزان در رویارویی با کاهش دبی منابع آب مقایسه
یافته‌های تحلیلی تحقیق
مقایسه دو گروه روستاهای پایدار و ناپایدار در جدول شماره 7، از نظر شاخصهای مورد مطالعه با استفاده از آزمون خشک شدن منبع آب کشاورزی (صورت گرفته است. جدول نشان می‌دهد، در مورد شاخص‌هایی چون) طی دو سطح معناداری آزمون از سطح خطای 0,05 کمتر است. لذا با اطمینان 95 درصد بین دو، روش مقابله با کاهش آب دهی گروه روستاها از نظر این شاخص‌ها تفاوت وجود دارد. بررسی یافته‌های توصیفی نشان می‌دهد که خشکیدگی منابع آب در روستاهای ناپایدار بیش از روستاهای پایدار بوده است. در مورد مقابله با افت دبی منابع آب، رویکردهای انفعالی در روستاهای پایدار جمعیتی بیش از روستاهای ناپایدار است. علت این امر آن است که روستاییان در این روستاها، کمتر از روستاهای پایدار با خشک شدن منابع آب روبرو هستند. لذا کمتر از این گروه با مشکلات ناشی از کم آبی دست و پنجه نرم کرده‌اند. بین دو گروه روستاها تفاوت معناداری وجود ندارد. تقریباً با شدت و (کاهش آب دهی منابع آب) در مورد شاخص ضعف بیشتر یا کمتر اغلب روستاییان در هر دو گروه روستاهای پایدار و ناپایدار با کم شدن دبی منابع آب روبرو هستند. مقایسه
لذا این امر را می‌توان زنگ خطر برای روستاهای پایدار ناحیه نیز محسوب نمود. به‌ویژه این که نتایج توصیفی تحقیق نشان داده است، روش‌های انفعالی در مقابل کم آبی در این روستاها بیشتر است. لذا با تداوم این امر، ناپایداری در این گروه از روستاها را نیز می‌توان انتظار داشت. مقایسه
نتیجه گیری
نتایج حاصل از تحقیق نشان می‌دهد در ناحیه مورد مطالعه بین روستاهای پایدار و ناپایدار جمعیتی، تفاوت معناداری از نظر وضعیت خشک شدن منابع آب وجود دارد. به این معنا که این رقم در روستاهای ناپایدار جمعیتی بالاتر از روستاهای پایدار است. ولی از نظر کاهش آبدهی منابع آب تفاوت بین این دو گروه معنادار نیست. لذا می‌توان تبدیل شدن وضعیت منابع آب روستاهای پایدار به وضعیت روستاهای ناپایدار جمعیتی را انتظار داشت. از نظر روش مقابله با کاهش آب دهی منابع آب نیز بین دو گروه مورد مطالعه تفاوت معنادار است. اقدامات مدیریتی خانوارها در روستاهای ناپایدار بیش از روستاهای پایدار بوده است این مسئله نشان می‌دهد که خشک شدن بیشتر منابع آب و مشکلات مربوط به آن، روستاییان را بیش از گروه دوم به سمت مدیریت بهینه آب سوق داده است. لذا بر اساس نتایج تحقیق به نظر می‌رسد قبل از آن که روستاهای پایدار جمعیتی به وضعیت روستاهای ناپایدار گرفتار شوند، لازم است از سوی سازمان‌های ذی‌ربط، روستاییان جهت مدیریت بهینه آب هدایت و ارشاد شوند و گذشته از آن لازم است حمایت‌های مالی نیز از آنان به عمل آید تا تمام سرمایه گذاری‌های صورت گرفته در روستاها نابود نگردد.
مراجع
1) Chartzoulakis Konstantinos, Bertaki, Maria (2015), Sustainable water management in
agriculture under climate change, IRLA2014. The Effects of Irrigation and Drainage on
Rural and Urban Landscapes, Patras, Greece, Agriculture and Agricultural Science
Procedia 4 (2015) 88.
2- حسینی ابری، سید حسن، (1380)، مدخلی بر جغرافیای روستایی ایران، انتشارات دانشگاه اصفهان، ص 147
3- مهدوی، مسعود، (1378)، مقدمه‌ای بر جغرافیای روستایی ایران، انتشارات سمت، ص 142
4- وودز، مایکل، (1390)، جغرافیای روستایی (فرایندها، واکنش‌ها و تجربه‌های بازساخت روستایی)، ترجمه
محمدرضا رضوانی و صامت فرهادی، انتشارات دانشگاه تهران، ص 185
5- وودز، مایکل، (1390)، جغرافیای روستایی (فرایندها، واکنش‌ها و تجربه‌های بازساخت روستایی)، ترجمه
محمدرضا رضوانی و صامت فرهادی، انتشارات دانشگاه تهران، ص 190
6- ازکیا، مصطفی، (1387)، مقدمه‌ای بر جامعه شناسی توسعه روستایی، انتشارات اطلاعات، ویرایش دوم، چاپ پنجم، ص 336
7- ازکیا، مصطفی، (1387)، مقدمه‌ای بر جامعه شناسی توسعه روستایی، انتشارات اطلاعات، ویرایش دوم، چاپ پنجم، ص 337
8- ازکیا، مصطفی، (1387)، مقدمه‌ای بر جامعه شناسی توسعه روستایی، انتشارات اطلاعات، ویرایش دوم، چاپ پنجم، ص 331
9-.115 خالدی، شهریار، (1390)، جغرافیای زیستی، انتشارات دانشگاه پیام نور، ص 113
10- ولایتی، سعد الله، (1374)، جغرافیای آب‌ها و مدیریت منابع آب، انتشارات خراسان، ص 280
11- موزلی، مالکولمجی، (1388)، توسعه روستایی اصول و عملیات، ترجمه مجتبی قدیری معصوم، آئیز عزمی، انتشارات دانشگاه تهران، 59
12- گنجی، محمد حسن، (1333)، تقسیمات اقلیمی ایران، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران،49- شماره 9، سال دوم، شماره 1 صص 37
فهرست منابع و مأخذ
ازکیا، مصطفی، (1387)، مقدمه‌ای بر جامعه شناسی توسعه روستایی، انتشارات اطلاعات، ویرایش دوم، چاپ پنجم، 342 ص
حسینی ابری، سید حسن، (1380)، مدخلی بر جغرافیای روستایی ایران، انتشارات دانشگاه اصفهان، 406 ص
مهدوی، مسعود، (1378)، مقدمه‌ای بر جغرافیای روستایی ایران، انتشارات سمت، ص 217
خالدی، شهریار، (1390)، جغرافیای زیستی، انتشارات دانشگاه پیام نور، ص 270
گنجی، محمد حسن، (1333)، تقسیمات اقلیمی ایران، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره 9، سال. دوم، شماره 1
موزلی، مالکولمجی، (1388)، توسعه روستایی اصول و عملیات، ترجمه مجتبی قدیری معصوم، آئیز عزمی، انتشارات دانشگاه تهران، 290 ص.
ولایتی، سعد الله، (1374)، جغرافیای آب‌ها و مدیریت منابع آب، انتشارات خراسان.
وودز، مایکل، (1390)، جغرافیای روستایی (فرایندها، واکنش‌ها و تجربه‌های بازساخت روستایی)، ترجمه محمدرضا رضوانی و صامت فرهادی، انتشارات دانشگاه تهران، 535 ص
Chartzoulakis Konstantinos, Bertaki, Maria (2015), Sustainable water management in agriculture
under climate change, IRLA2014. The Effects of Irrigation and Drainage on Rural and Urban
Landscapes, Patras, Greece, Agriculture and Agricultural Science Procedia 4 (2015) 88 – 98
Compare resources and agricultural water management in rural areas with sustainable
and unsustainable population (case study: Ferdows county)
Maasoomeh Soleimani
PhD in Geography and Rural Planning from the Ferdowsi University of Mashhad and
Farhangian University lecturer
Abstract. In the past, rural lifestyle and the number of its population,was balance with the
power and capacity of the ecological. But in the last century, modern agriculture in the form
of production leads to problems such as excessive exploitation of ground water resources
.Iran’s state water resources in rural areas also faced with the problem. But the environmental
problems in different villages of the country’s is strength and weakness. understanding of the
differences is effective in preventing the aggravation of environmental problems. The aim of
this study was to compare the situation of water resources and its management in two Groups
villages.The results show that there is a significant difference between the two groups. the
drying up of water resources in unsustainable population rural is more than sustainable.
Reduce water resources between the two groups was not significant and both groups faced
with this problem. confront way the water resources is a significant difference between the
two groups. Households in unsustainable rural management practices more sustainable.
Drying water resources and problems related to it, the villagers over to the optimal
management of water has led the second group.Therefore, based on the results of the study
recommended that sustainable rural population before they fall to the unstable situation, it is
essential that guidance and support villagers in to optimal water management
Keywords: Water resources, water management, population sustainability, population
unsustainability, Ferdows county
