امروزه بیش از هر زمان دیگری، ضرورت توجه به مقوله توسعه پایدار و حفظ محیط زیست و صنایع سبز مطرح می‌شود و با اینحال بیش از هر زمان نیز محیط زیست دچار آلودگی و تخریب شده است. کالاها و خدمات محیط زیستی بدون پرداخت هزینه و به رایگان در اختیار همه قرار می‌گیرد اما به علت محدود بودن، رقابت برای دستیابی به آنها وجود دارد. لذا انحصاری نمودن و استفاده نادرست باعث ضایع شدن حق سایر آحاد جامعه در مورد این قبیل کالاها می‌شود.
سئوالی که مطرح می‌شود اینست که در کنار رعایت اجباری این گونه قوانین و مقررات، تا چه میزان افراد و موسسات حاضر هستند اقدامات داوطلبانه و غیر الزامی را برای جامعه و همچنین حفظ محیط زیست انجام دهند و در صورت اتخاذ چنین اقداماتی، تا چه حد رفتار آنها و یا محصول تولیدی توسط آنها با اقبال بیشتر توسط جامعه و یا تشویق توسط دولت‌ها مواجه خواهد شد.
این موضوعی است که به عنوان مسئولیت اجتماعی افراد و یا سازمان‌ها چندی است که در فضای جامعه و کسب و کار مطرح شده است. مسئولیت اجتماعی شامل رفتارها و تصمیمات آگاهانه‌ای است که برای منافع اجتماع و محیط زیستی که در آن زندگی می‌کنیم اتخاذ می‌شود، هر چند ممکن است به طور مستقیم و بلافاصله منافعی را به همراه نداشته باشد. در این تحقیق به بررسی برخی از راهبردهای موثر در زمینه مسئولیت اجتماعی محیط زیستی سازمان‌ها و تاثیر آنها در مدیریت موثرتر محیط زیستی پرداخته می‌شود.
کلمات کليدي:
مسئولیت اجتماعی، توسعه پایدار، تولید پاک، مسئولیت عواقب، نوآوری‌های محیط زیستی
مقدمه
حضور و فعالیت‌های انسان بر روی سیاره زمین، آنچنان تغییرات گسترده‌ای را به همراه داشته است که نمی‌توان هستی و حیات را بدون درنظر گرفتن توانایی‌های انسان برای برهم زدن تعادل طبیعت تصور کرد. همین امر باعث شده است که امروزه بشر به طور عيني و ملموس با بحران‌هاي محيط زيستي دست به گريبان باشد که بعضا بقاي وي بر روي سياره زمين را با مخاطرات جدي روبرو نموده‌است.
به همین علت، از سده گذشته، صداهایی در خصوص افزایش مخاطرات افزایش جمعیت و حد رشد در خصوص جنبه‌های مختلف زندگی انسان مطرح شده است (de la Guardia and Garrigues, 2014). افزایش جمعیت جهان، مصرف بیش از پیش مواد غذایی و تولید ضایعات باعث ایجاد اثرات منفی بر محیط زیست و به مخاطره افکنده آینده پایدار گردیده است. از طرف دیگر، امروزه بیش از نیمی از جمعیت جهان در نواحی شهری زندگی می‌کنند، که به عنوان مراکز نوآوری فناورانه و اجتماعی در جهت سبک زندگی پایدار به شمار می‌روند (Vergragt et al, 2016).
از این لحاظ، هر دو جامعه شهری و روستایی، جوامعی مصرف کننده به شمار می‌روند که این مسئله باعث ایجاد تخریب‌های محیط زیستی ناشی از الگوهای بسیار ناپایدار مصرف که اثرات مخربی بر محیط زیست به جای می‌گذارند گردیده است (Severo et al, 2018).
امروزه بیش از هر زمان دیگری، توجه به مقوله توسعه پایدار و حفظ محیط زیست و صنایع سبز شنیده می‌شود و با اینحال بیش از هر زمان نیز محیط زیست دچار آلودگی و تخریب شده است (Landrum, 2017). با توجه به تخریب‌های فزاینده محیط زیستی، شکی نیست که باید قوانین و مقررات متناسبی در این زمینه وضع گردیده و افراد، سازمان‌ها و حتی دولت‌ها موظف به رعایت آن باشد. با این حال سئوالی که مطرح می‌شود اینست که در کنار رعایت اجباری این گونه قوانین و مقررات، تا چه میزان افراد و موسسات حاضر هستند
اقدامات داوطلبانه و غیر الزامی را برای جامعه و همچنین حفظ محیط زیست انجام دهند و در صورت اتخاذ چنین اقداماتی، تا چه حد رفتار آنها و یا محصول تولیدی توسط آنها با اقبال بیشتر توسط جامعه و یا تشویق توسط دولت‌ها مواجه خواهد شد. این موضوعی است که به عنوان مسئولیت اجتماعی[1] (SR)
افراد و یا سازمان‌ها چندی است که در فضای جامعه و کسب و کار مطرح شده است. در این تحقیق به بررسی برخی از راهبردهای موثر در زمینه مسئولیت اجتماعی محیط زیستی سازمان‌ها و تاثیر آنها در مدیریت موثرتر محیط زیستی پرداخته می‌شود.
اين راهنما به منظور استفاده مولفين مقالات کامل براي نوشتن مقالات فارسي مطابق الگوي استاندارد و واحد اين همايش تهيه شده است. رعايت اين ضوابط براي همه مولفين محترم اجباري است. توجه نماييد که متن حاضر نيز با رعايت همين ضوابط تهيه شده است و ميتواند جهت نمونه عملي مورد استفاده قرار گيرد (البته پس از حذف علائم و توضيحات راهنماي اضافي).
- مسئولیت اجتماعی در مقوله محیط زیست
کالاها و خدمات محیط زیستی بدون پرداخت هزینه و به رایگان در اختیار همه قرار می‌گیرد اما به علت محدود بودن، رقابت برای دستیابی به آنها وجود دارد. لذا انحصاری نمودن و استفاده نادرست باعث ضایع شدن حق سایر آحاد جامعه در مورد این قبیل کالاها می‌شود. براین اساس، در خصوص هر نوع تصمیم‌گیری و یا تخصیص منابع و کالاها و خدمات محیط زیستی و حفاظت موثر از آنها، علاوه بر آنکه نیاز به مدیریت توسط جامعه وجود خواهد داشت، لازم است شهروندان نیز با داشتن دیدگاه‌ها و ارزش‌های مناسب و سازگار با محیط زیست، رفتارهای مسئولانه و آگاهانه‌ای را اتخاذ نمایند.
به عبارت دیگر در راستای دستیابی به محیط زیست سالم، علاوه بر اعمال قوانین و مقررات، لازم است شهروندان مسئول از لحاظ محیط زیستی تربیت گردند تا بتوانند در مواقع لزوم رفتارهای مسئولانه ای در قبال محیط زیست داشته باشند.
مسئولیت اجتماعی محیط زیستی به نوعی ریشه در مکتب فکری بوم شناسی عمیق دارد که براساس آن تمامی اشکال حیات، اعم از گیاهان، جانوران و انسان‌ها دارای حق ذاتی براای زندگی در محیط طبیعی هستند و انسان‌ها دارای مسئولیت مستقیم در حفظ این محیط برای تمامی اشکال حیات دارد. این برخلاف تصور عام از اکولوژی و حتی مفهومی مانند توسعه پایدار است که براساس آن ارزش طبیعت و محیط زیست در جهت حفظ منافع انسان نسل حاضر و نسل‌های آتی تلقی می‌شود.
مسئولیت اجتماعی در همه زمینه‌‌ها و از جمله محیط زیست دارای ابعاد مختلف فردی، سازمانی و اجتماعی است. در بعد فردی عواملی مانند شرکت در فعالیت‌های اجتماعی مرتبط با حفاظت محیط زیست و همچنین سبک زندگی و اجتناب از مصرف گرایی از جنبه‌های آن محسوب می‌شود که از طرق مختلف لازم است توسط دولت‌ها و متولیان به ارزش‌ها و سیستم اعتقادی اشخاص وارد گردد.
مسئولیت اجتماعی در همه ابعاد خود، کاملا داوطلبانه است و بر این اصل استوار است که به جای منفعل بودن نسبت به مشکلات جامعه، باید نسبت به آنها مسئول و فعال باشیم.
انتخاب سبک زندگی سبز، خرید محصولات سازگار با محیط زیست، انجام اقداماتی در جهت صرفه جویی در مصرف انرژی، بازیافت، کمک مالی به موسسات حامل گرسنگان و آسیب دیدگان بلایای طبیعی، مثال‌هایی از رفتارهای مسئولانه اجتماعی یا فردی در زمینه مسائل و زمینه‌های مربوط به عموم مردم است.
هرچند مشارکت در چنین اقداماتی از جنبه کلی بسیار پسندیده است، اما اغلب هزینه بر و ناکافی هستند و نتیجه خاصی ندارند. یکی از مهمترین عوامل تاثیر گذار بر تصمیم افراد برای مشارکت در کارهای مسئولانه اجتماعی، باور آنها بر میزان تاثیری است که اقدامات آنها به همراه خواهد داشت (Cojuharenco et al, 2016).
براساس تعریف کمیسیون اروپایی، مسئولیت اجتماعی سازمانی مفهومی است که به واسطه آن شرکت‌ها و موسسات به طور داوطلبانه برای داشتن جامعه بهتر و محیط زیست پاک تر اقداماتی را صورت می‌دهند. دستیابی به چنین امری مستلزم یکپارچه سازی ابعاد اجتماعی و محیط زیستی با کسب و کار و تعامل با سهامداران می‌باشد (Wells et al, 2015).
مفهوم مسئولیت اجتماعی (SR) شامل اقدامات سازمانی، سیاست‌ها و فعالیت‌هایی است که با هدف هماهنگ کردن برنامه‌ها با جوامع محلی انجام می‌شود (Jamali et al, 2015). این مفهوم کالاهای اجتماعی وسیعی را ایجاد کرده و براساس معیارهای اخلاقی، صداقت و جلوگیری از فساد بوده و به دنبال دستیابی به جامعه ای عادلانه و پایدار می‌باشد (Severo et al, 2018).
- تولید و مصرف پاک[2]
تولید پاک(CP) یک راهبرد فعالانه محیط زیستی است که اثرات و نتایج مثبتی بر مدیریت محیط زیستی شرکت‌ها دارد (Oliveira et al, 2016) . تولید پاک یک راهبرد بلند مدت برنامه ریزی یک موسسه برای جلوگیری از هزینه‌های خارجی منفی به محیط زیست بوده و ابزار مهمی برای بهبود کارایی محیط زیستی محسوب می‌شود. تولید پاک روشی است که در یک فرایند تولید استفاده می‌شود که هدف آن بهینه سازی تولیدات صنعتی از طریق کاهش مصرف مواد خام، آب و انرژی است (Bhupendra and Sangle, 2016).
این روش یک راهبردی پیشگیرانه در زمینه مصارف مواد و انرژی است که در راستای بهبود منافع محیط زیست، سازمان و همچنین جامعه طراحی شده است. در عین حال آگاهی محیط زیستی را می‌توان در اقدامات محیط زیستی که یک سازمان از آنها استفاده می‌کند از طریق تفکیک زباله، کاهش مصارف آب و انرژی و همچنین حفاظت از منابع طبیعی انجام می‌دهد مشاهده نمود (Chugh et al, 2016).
در دیدگاه محیط زیستی، تولید پاک منافعی را از طریق کاهش گازهای آلاینده و گلخانه‌ای که به طور مستقیم به میزان و نحوه استفاده از انرژی مرتبط است، به همراه دارد (Yong et al, 2016). علاوه بر مدیران، کارکنان نیز می‌توانند منافع حاصل از تولید پاک را برای سازمان به همراه آورند. که این امر باعث بهبود تداوم برنامه ریزی فرایند مرتبط با آگاهی محیط زیستی می‌گردد چرا که هدف آن دستیابی به نتایج موثر مدیریت محیط زیستی است (Severo et al, 2018).
قابلیت‌های تکنولوژیکی و ریسک اقتصادی دو نیروی محرکه در تمایل یک کارخانه یا سازمان برای پذیرش تکنولوژی‌های پاکت تر می‌باشد. از جمله عوامل فردی و اجتماعی موثر نیز می‌توان به فشارهای اجتماعی و کنترل‌های رفتاری اشاره داشت (Peng and Liu, 2016).
در سطح فردی، ترجیح و استفاده از محصولات پاک و اتخاذ روش مصرف پایدار در این بعد قابل طرح است. به نحوی که افراد علاوه بر انتخاب محصولات دوستدار محیط زیست، در نحوه استفاده از آنها نیز دارای دید پایدار و دوستدار محیط زیست باشند.
- پذیرش مسئولیت عواقب[3]
یکی از مهمترین موارد ایجاد تخریب و عدم تعادل محیط زیستی ناشی از عواقب ناخواسته فعالیت‌های سازمان برای مردم، تحمیل هزینه‌های خارجی محیط زیستی[4] است، که عبارتست از زمانی که اثرات فعالیت‌های مرتبط با تولید و مصرف محصولات منجر به ایجاد عوارض اغلب منفی (نظیر آلودگی‌های محیط زیستی) که هزینه آن در محصول یا فعالیت مورد نظر وارد نمی‌شود (Eidelwein et al, 2018).
شکست بازار، عامل ایجاد هزینه‌های خارجی محیط زیستی به علت عدم ایجاد انگیزه کافی برای مدیریت کالاها و خدمات محیط زیستی می‌باشد. با این حال، در فرایند تصمیم گیری، به توانایی ایجاد تغییر در کیفیت خدمات اکوسیستمی توجه کافی نمی‌شود (Adhikari and Boag, 2013).
عموما موسسات تنها به دنبال رعایت قوانین و مقررات الزام آور هستند و ورای آن به اثرات فعالیت‌های خود نظیر هزینه‌های خارجی توجه چندانی ندارند. به همین دلیل، هزینه‌های محیط زیستی توسط عامل ایجاد کننده آنها پرداخت نشده و به عبارتی درونی نمی‌شوند (Antheaume, 2004).
درونی سازی هزینه‌های خارجی شامل کلیه اقدامات (عمومی یا خصوصی) است که در جهت اطمینان از لحاظ شدن هزینه‌های پرداخت نشده در قیمت کالا یا خدمت مد نظر می‌باشد (Ding et al, 2014).
همانطور که در استانداردهای محیط زیستی سری ایزو 14000 نیز به این موضوع اشاره شده است، این ایده که براساس آن عامل باید مسئولیت نتایج و آثار تولیدات و یا مصارف خود را بپذیرد، یکی از عناصر مهم در سیستم‌های مدیریت محیط زیستی به شمار می‌رود. این سیستم‌ها مدیریت اثرات و جنبه‌های مهم محیط زیستی را مدیریت می‌کنند که در استاندارد ایزو 14001:2015 (بند 3.2.2)
به عنوان جنبه‌هایی که به صورت بالقوه یا بالفعل دارای اثرات منفی محیط زیستی هستند به آن اشاره شده است. همچنین در بند 3.2.4 همین استاندارد، اثر محیط زیستی به عنوان هر نوع تغییر منفی در وضعیت محیط زیست تعریف شده است. همچنین در استاندارد ایزو 14040 که در مورد ارزیابی چرخه حیات تدوین شده است، اثر محیط زیستی به صورت نحوه ای که یک سیستم محصول در مراحل مختلف تولید تا انتها بر محیط زیست اثر می‌گذارد تعریف شده است (Weidema et al, 2018).
نوآوری‌های محیط زیستی[5]
جایگاه فعلی فناوری، و نقش آن به عنوان یک منجی، ارتباط انسان و طبیعت را تا حدی تحریف کرده است، به نحوی که همواره تصور عامه بر این است که در صورت بروز هر مشکل محیط زیستی، جامعه علمی و دانشمندان قادر به ارائه راه حلی فناورانه برای رفع آن می‌باشد (Bellver-Domingo et al, 2016). این در حالی است که امروزه وسعت و شدت تخریب‌های روی داده در محیط زیست به حدی است که نادیده انگاشتن و وانهادن آنها به فناوری تصوری ساده انگارانه و خطرناک است.
با این حال، توجه به نوآوری در زمینه حفظ محیط زیست و همچنین استفاده بهینه از منابع طبیعی غیرقابل تجدید می‌تواند از لحاظ اقتصادی نیز منافعی به دنبال داشته باشد و منجر به افزایش آگاهی محیط زیستی مردم و همچنین مدیران سازمان‌ها گردد.
ملاحظات و بحث در خصوص نوآوری‌های محیط زیستی هم از لحاظ تئوری و بحث‌های علمی و هم عمل در دو دهه گذشته رشد چشمگیری داشته است. این نوآوری‌ها، فصل مشترک میان مسئولیت اجتماعی سازمان‌ها و نوآوری محسوب می‌شود و از لحاظ تعریف عبارتست از تولید کالاها، فرایندها، سیستم‌ها، خدمات و فرایندهای رقابتی با ارزش که به منظور رفع نیازهای انسان و ایجاد کیفیت بهتر زندگی برای همگان از طریق استفاده حداقل از منابع طبیعی در طول کل دوره حیات (شامل انرژی و زمین) در هر واحد و تولید حداقل مواد آلاینده و سمی طراحی شده اند (Peng and Liu, 2016).
مفهوم نوآوری محیط زیستی از ایده توسعه پایدار نشات گرفته و دارای سه ریشه اصلی اجتماعی، محیط زیستی و اقتصادی هستند (Hansen et al, 2009).
از جمله عوامل موثر در به کارگیری فناوری‌های محیط زیستی در سازمان‌ها می‌توان به مواردی از جمله آگاهی محیط زیستی مدیر سازمان در اتخاذ تصمیمات و انتخاب فناوری‌های محیط زیستی، تاثیر محرک‌های داخلی و خارجی سازمان از جمله قوانین و مقررات ملی و بین المللی، رقابت، تشویق‌های دولتی و همچنین ارزش‌ها و آگاهی محیط زیستی در بین اقشار مختلف جامعه اشاره نمود (Peng and Liu, 2016).
- جمع بندی و نتیجه گیری
همانطور که ذکر شد، انسان در این زمان بیش از هر برهه دیگر در تاریخ، خواسته یا ناخواسته، به تخریب محیط زیست مبادرت کرده است. چرا که کالاها و خدمات محیط زیستی به رایگان در اختیار آحاد جامعه و دولت‌ها قرار دارند اما بهره برداری نادرست و آلوده نمودن آنها می‌توانند عوارض و مخاطراتی را متوجه همه جامعه نماید.
لذا در این زمینه، رفتار و تصمیمات اتخاذ شده توسط تک تک افراد، سازمان‌ها و دولت‌ها در جای خود نقش مهمی در حفظ و یا تخریب محیط زیست دارد. مسئولیت اجتماعی شامل رفتارها و تصمیمات آگاهانه‌ای است که برای منافع اجتماع و محیط زیستی که در آن زندگی می‌کنیم اتخاذ می‌شود، هر چند ممکن است به طور مستقیم و بلافاصله منافعی را به همراه نداشته باشد.
عوامل متعددی در اتخاذ چنین رفتار و یا تصمیماتی در سطوح فرد، سازمان و یا دولت‌ها تاثیر گذار است که می‌توان آنها را به دو گروه عوامل درون سیستمی و همچنین محیط سیستم تقسیم نمود. از جمله مهمترین عوامل درونی در سطح فرد می‌توان به آگاهی محیط زیستی و در سطح سازمان به آگاهی و تعهد محیط زیستی مدیر سازمان اشاره نمود.
مهمترین عوامل بیرونی نیز شامل محرک‌ها و مشوق‌های دولتی، ترجیحات بازارهای داخلی و بین المللی اشاره نمود. در جهت عمل به مسئولیت اجتماعی، سازمان‌ها ممکن است راهبردهای مختلفی را اتخاذ نمایند که از جمله می‌توان به مواردی مانند تولید پاک، مسئولیت عواقب و نوآوری‌های محیط زیستی اشاره داشت.
منابع
Adhikari , B., & Boag, G. (2013). “Designing payments for ecosystem services schemes: some considerations”, Current Opinion in Environmental Sustainability, Vol. 5(1), pp. 72-77.
Antheaume, N. (2004). “Valuing external costsefrom theory to practice: implications for full cost environmental accounting”, European Accounting Review, Vol. 13(3), pp. 443-464.
Bellver-Domingo, A., Hernández-Sancho, F., & Molinos-Senante, M. (2016). “A review of Payment for Ecosystem Services for the economic internalization of environmental externalities: A water perspective”, Geoforum, Vol. 70, pp. 115-118.
Bhupendra , K. V., & Sangle, S. (2016). “Strategy to derive benefits of radical cleaner production, products and technologies: a study of Indian firms”, Journal of Cleaner Production, Vol. 126, pp. 236-247.
Chugh , R., Wibowo , S., & Grandhi, S. (2016). “Environmentally sustainable information and communication technology usage: awareness and practices of indian information and communication technology professionals”, Journal of Cleaner Production , Vol. 131, pp. 435-446.
Cojuharenco, I., Cornelissen, G., & Karelaia, N. (2016). “Yes, I can: Feeling connected to others increases perceived effectiveness and socially responsible behavior”, Journal of Environmental Psychology, Vol. 48, pp. 75-86.
de la Guardia, M., & Garrigues, S. (2014). “The social responsibility of environmental analysis”, Trends in Environmental Analytical Chemistry, Vol. 3-4, pp. 7-13.
Ding , H., He , M., & Deng, C. (2014). “Lifecycle approach to assessing environmental friendly product project with internalizing environmental externality”, Journal of Cleaner Production , Vol. 66, pp. 128-138.
Eidelwein, F., Collatto, D. C., Rodrigues, L. H., Lacerda, D. P., & Piran, F. S. (2018). “Internalization of environmental externalities: Development of a method for elaborating the statement of economic and environmental results”, Journal of Cleaner Production, Vol. 170, pp. 1316-1327.
Hansen , E. G., Grosse-Dunker , F., & Reichwald, R. (2009). “Sustainability innovation cube a framework to evaluate sustainability-oriented innovations”, International Journal of Innovation Management, Vol. 13(4), pp. 683-713.
Jamali , D. R., El Dirani , A. M., & Harwood , I. A. (2015). “Exploring human resource management roles in corporate social responsibility: the CSR-HRM co-creation model”, Business Ethics. A European Review, Vol. 24(2), pp. 125-143.
Landrum, N. E. (2017). “Stages of Corporate Sustainability: Integrating the Strong Sustainability Worldview”, Organization and Environment.
Oliveira , J. A., Oliveira , O. J., & Ferraudo , O. A. (2016). “Environmental management system iso 14001 factors for promoting the adoption of cleaner production”, Journal of Cleaner Producion, Vol. 133, pp. 1384-1394.
Peng, X., & Liu, Y. (2016). “Behind eco-innovation: Managerial environmental awareness and external resource acquisition”, Journal of Cleaner Production, Vol. 139, pp. 347-360.
Severo, E. A., de Guimaraes, J. F., & Dorion, E. C.( 2018). “Cleaner production, social responsibility and eco-innovation: Generations’ perception for a sustainable future”, Journal of Cleaner Production, Vol. 186, pp. 91-103.
Vergragt , P. J., Dendler , L., Jong , M., & Matus, K. (2016). “Transitions to sustainable consumption and production in cities”, Journal of Cleaner Production, Vol. 134 (Part A), pp. 1-12.
Weidema, B. P., Pizzol, M., Schmidt, J., & Thoma, G. (2018). “Attributional or consequential Life Cycle Assessment: A matter of social responsibility”, Journal of Cleaner Production, Vol. 174, pp. 305-314.
Wells , V. K., Manika , D., Gregory-Smith , D., Taher, B., & McCowlen , C.( 2015). “Heritage tourism, CSR and the role of employee environmental behavior”, Tourism Management. Vol. 48, pp. 399-413.
Yong , J. Y., Klemes , J. J., Varbanov , P. S., & Huising, D. (2016). “Cleaner energy for cleaner production: modelling, simulation, optimisation and waste management”, Journal of Cleaner Production, Vol. 111, pp. 1-16.
[1] . Social Responsibility
[2] . Cleaner Production
[3] . Consequential responsibility
[4] . Environmental externalities
[5] . Eco-innovation
